Αρχαιολόγοι οι οποίοι εξερευνούν τον αρχαίο οικισμό του Αρτεσιανού (Artezian) στην Κριμαία, έφεραν στο φως ένα εντυπωσιακό κομμάτι από την αρχαιότητα: Ανακάλυψαν το θραύσμα μιας επιγραφής, χαραγμένης στον γύψινο τοίχο του ναού, κρυμμένης κάτω από μια μεγάλη πλάκα σε τάφρο ανατολικά του βωμού του Δία Γενάρχη.
Η ανακάλυψη προκαλεί τον ενθουσιασμό τόσο των αρχαιολόγων όσο και των επιγραφολόγων αφού το θραύσμα μπορεί να περιέχει ένα σύντομο μήνυμα που θα ρίξει φως στις τοπικές θρησκευτικές, κοινωνικές ή προσωπικές πρακτικές του Βοσπόρου.
Ο οικισμός του Αρτεσιανού: Ανάμεσα σε οχυρό και ιερό
To Αρτεσιανό, βρίσκεται στην περιοχή Λενίνσκι, στη χερσόνησο Κερτς, σε απόσταση περίπου πέντε χιλιομέτρων από την Αζοφική Θάλασσα.
Το σημείο δεν ήταν ένα απλό φυλάκιο.
Στο πέρασμα των αιώνων, εξελίχθηκε από έναν οικισμό ελληνικής επιρροής σε ένα οχυρωμένο στοιχείο του Βασιλείου του Βοσπόρου, ανθίζοντας από τον 6ο αιώνα π.Χ. έως και την Ύστερη Αρχαιότητα. Οι ανασκαφές στον οικισμό έχουν ξεκινήσει από το 1988 και, ο αριθμός των τάφρων – θυσιαστικών, τελετουργικών ή ταφικών, που έχουν μελετηθεί, υπερβαίνει τους 860.
Φαίνεται ότι η τύχη του Αρτεσιανού, ήταν στενά συνυφασμένη με τις ταλαιπωρίες του Βοσπόρου. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, ο οικισμός υπέστη μια μεγάλη καταστροφή από φωτιά στα μέσα στου 1ου αιώνα μ.Χ., η οποία μάλλον συνδέεται με τον Ρωμαιο-Βοσποριανό πόλεμο του 42 – 49 μ.Χ.
Ίχνη της ακρόπολης δείχνουν σημάδια πυρκαγιάς ενώ ορισμένοι ακαδημαϊκοί υποστηρίζουν πως οφείλονται σε σύρραξη ανάμεσα στις δυνάμεις της Ρώμης και τις φατρίες του Βοσπόρου οι οποίες στήριζαν τον επαναστάτη βασιλιά Μιθριδάτη τον Γ’.
Προγενέστερα ευρήματα από το Αρτεσιανό, περιλαμβάνουν επιγραφικά υλικά – συγκεκριμένα, επιγραφή που έχει ερμηνευτεί ως σχολική άσκηση όπου έχει διασωθεί ένα ολόκληρο ελληνικό αλφάβητο, ένας τύπος χαιρετισμού και μια άσεμνη προσβολή όπου αναφέρεται ένα όνομα αγοριού, του Δόλη.
Ακόμη, στο κείμενο αναφέρεται ο Απατούρος – ένα ιερό του Βοσπόρου που συνδέεται με την Αφροδίτη.
Οι ανακαλύψεις μαρτυρούν ότι στον πληθυσμό του Αρτεσιανού υπήρχε το Ελληνικό και εξελληνισμένο στοιχείο του Βοσπόρου, ενδεχομένως με μικτή καταγωγή από φυλές Θρακών και Σαρματών – ένα συνηθισμένο μοτίβο στις αποικίες του Βοσπόρου.
Μ’ αυτό το υπόβαθρο, το κομμάτι της επιγραφής που ανακαλύφθηκε πρόσφατα, αποκτά εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Το κομμάτι της επιγραφής: Ένα μυστήριο σε τέσσερα γράμματα
Οι αρχαιολόγοι που εργάζονται στο Αρτεσιανό, ανέφεραν πως το θραύσμα, ανακαλύφθηκε κάτω από μια μεγάλη πέτρινη πλάκα και ήταν σκόπιμα κρυμμένο.
Τα γράμματα που έχουν διασωθεί (ή οι ενδεχόμενοι αναγραμματισμοί τους), είναι τα ΜΝ ΑΡΓΟΤ / ΜN APOΤ / ΜΝ ΑΡTOT / ΜΝ ΑΡΙΟΤ — με το ΜΝ ΑΡΓΟΤ να είναι η επικρατέστερη εκδοχή.
Δεν έχει γίνει ακριβής ανάγνωση ούτε ερμηνεία τους. Επόμενος στόχος των επιγραφολόγων, είναι να καταλήξουν στο αν ήταν κάποιο όνομα, αναθηματική προσφορά, επίκληση, ή κάτι πιο απόκρυφο.
Αν η επιγραφή ήταν πράγματι κρυμμένη, υποδηλώνεται σκόπιμη ενέργεια – εγείροντας ερωτήματα: Ήταν ένα θυσιαστικό ή μαγικό μήνυμα, κάποια προειδοποίηση ή κατάρα, ή μήπως ήταν μεταγενέστερη απόπειρα εξάλειψης ή απόκρυψης; Η συντομία της επιγραφής, είναι μια πρόκληση για την ερμηνεία της. Μπορεί να είναι κάποια τελετουργική συντομογραφία, ή κάποια τοπική χρήση της καθομιλουμένης που έχει εξαφανιστεί.
Θυσία του αλόγου και τελετουργικές προσφορές
Η ανακάλυψη της επιγραφής, δεν είναι η μοναδική πειστική ανακάλυψη της τρέχουσας αποστολής. Ανάμεσα σε μια σειρά από θυσιαστικές τάφρους που συνδέονται με ταφή ατόμου υψηλής κοινωνικής στάθμης, οι αρχαιολόγοι, αποκάλυψαν τα ακρωτηριασμένα λείψανα από ένα νεαρό, αρσενικό άλογο.
Το κάτω μέρος των ποδιών του είναι κομμένο και είχαν φαγωθεί κομμάτια του σώματός του – ίσως σε τελετουργικό συμπόσιο. Το κρανίο και τα οστά μέχρι τις αρθρώσεις των γονάτων, ήταν διατεταγμένα σε οβάλ τάφρο βάθους περίπου 70 εκατοστών και καλυμμένα με στάχτες.
Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι, η εν μέρει θυσία, αντανακλά τη χθόνια λατρεία του αποκεφαλισμού – του τελετουργικού αποκεφαλισμού που συμβόλιζε την αναγέννηση. Ο προσανατολισμός και η διάταξη των θραυσμάτων του κρανίου, υποδηλώνει σκόπιμη, συμβολική γεωμετρία, αν και παραμένει μυστήριο για τους ερευνητές, ποια ήταν ακριβώς η τελετουργική λογική.
Η θυσία του αλόγου μπορεί να συνόδευε την ταφή κάποιου σκοτωμένου ηγέτη, ίσως για να τον συνοδεύει ή να τον ενδυναμώνει στη ζωή μετά τον θάνατο. Εξ αιτίας της περιπλοκότητας και της ασυνήθιστης διάταξης, οι ακαδημαϊκοί επισημαίνουν πως, ενώ η συμβολική λογική της ταφής είναι εν μέρει ερμηνεύσιμη, πολλές απ’ τις λεπτομέρειες – ειδικά ο χωρικός προσανατολισμός των θραυσμάτων – δεν υπακούν σε κάποια σαφή τελετουργική λογική.
Χρονολόγηση και Πλαίσιο
Η χρονολόγηση της επιγραφής και των τελετουργικών τάφρων ήταν μια πρόκληση. Σύμφωνα με την υπόθεση εργασίας, τα συμβάντα ανάγονται στους πρώτους αιώνες μετά τον Χριστό ή την Ύστερη Αρχαιότητα, ενδεχομένως μεταξύ του 1ου και του 3ου αιώνα.
Το στρώμα της καταστροφής και οι γνωστές ημερομηνίες συγκρούσεων στο Αρτεσιανό, υποδηλώνουν ότι τα τελετουργικά και οι επιγραφές μπορεί να χρονολογούνται μετά την πυρκαγιά των μέσων του πρώτου αιώνα ή ν’ ανήκουν σε φάσεις της ανακατάληψής του.
Φωτογραφία: Wikipedia Commons
Αν η διαστρωματωμένη στρωματογραφία είναι άθικτη, η επιγραφή μπορεί να είναι προγενέστερη ή σύγχρονη με κάποια από τα θυσιαστικά πλαίσια – ή αλλιώς, μπορεί να είναι κομμάτι της μεταγενέστερης επαναχρησιμοποίησης του χώρου του ναού.
Η σημασία της ανακάλυψης
Η ανακάλυψη της επιγραφής στον γύψο του ναού είναι ξεχωριστή: Σπάνια διατηρούνται επιγραφές στο κονίαμα των τοίχων ή στον γύψο ιερών, ειδικά σε πλαίσια που μαρτυρούν σκόπιμη απόκρυψη.
Δίνει μια προσωπική διάσταση στην αρχαία θρησκευτική ζωή – ένας άνθρωπος που χάραξε το μήνυμά του, ίσως βιαστικά, αλλά σκόπιμα.
Σε συνδυασμό με το θυσιαστικό τελετουργικό του αλόγου και το ευρύτερο ταφικό σύμπλεγμα, το εύρημα συμβάλλει σε μια πιο ανάγλυφη αντίληψη των πεποιθήσεων, των εκδηλώσεων εξουσίας και της τελετουργικής παράδοσης στην περιφέρεια του Βοσπόρου.
Φαρνάκης ΙΙ: Ο Βασιλιάς που άφησε πίσω του νομίσματα
Ανάμεσα στα πολλά τεχνουργήματα που ανακαλύφθηκαν σε σημεία του Βοσπόρου, τα πιο αποκαλυπτικά, είναι τα νομίσματα. Ένα από τα πιο ισχυρά ονόματα της νομισματικής παράδοσης του Βοσπόρου, είναι αυτό του Φαρνάκη ΙΙ (από το 63 – 47 π.Χ.), βασιλιάς με περσινή και μακεδονική καταγωγή, ο οποίος διατηρούσε τον έλεγχο του Βασιλείου του Βοσπόρου ως υποτελής μονάρχης της Ρώμης.
Το νόμισμα του Φαρνάκη είναι σπάνιο και γενικά θεωρείται πολύτιμο από τους νομισματολόγους. Οι χρυσοί στατήρες παραμένουν εξαιρετικά σπάνιοι: Το 1970, ήταν γνωστοί μόλις 15.
Σήμερα, ο συνολικός αριθμός των δειγμάτων που εκτίθενται στο κοινό και άλλων που φυλάσσονται σε ιδιωτικές συλλογές, υπολογίζεται από 20 έως 22. Η αντίστροφη πλευρά συνήθως απεικονίζει το πορτρέτο του Φαρνάνη με το διάδημα της εξουσίας.
Η άλλη, αναπαριστά τον Απόλλωνα καθισμένο να κρατά κλαδί δάφνης – συχνά με τρίποδο και φέροντας την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΜΕΓΑΛΟΥ ΦΑΡΝΑΚΟΥ.
Η σημασία του νομίσματος
Η ανακάλυψη του νομίσματα αναφέρεται επειδή η παρουσία ή η απουσία νομισμάτων όπως του Φαρνάκη στο Αρτεσιανό, μπορεί να καθοδηγήσει τους αρχαιολόγους να ορίσουν τις κύριες φάσεις της κατοίκησης, των εμπορικών δικτύων και των πολιτικών συμμαχιών.
Ευρήματα από νομίσματα του Φαρνάκη ή των διαδόχων του, βοηθούν στη χρονολόγηση των διαστρωματώσεων, μαρτυρούν την κυκλοφορία νομισμάτων και δίνουν στοιχεία για τις σχέσεις με την πρωτεύουσα του Βοσπόρου και τους Ρωμαίους πελάτες της περιοχής.
Τι θα αποκαλύψουν οι επιγραφολόγοι
Προς το παρόν, ο επιγραφικός γρίφος παραμένει άλυτος.
Θα αποδειχθεί πως η επιγραφή είναι όνομα, αναθηματική συντομογραφία, ξόρκι, ή κάποια τελετουργική επίκληση; Προκύπτει ότι η απόκρυψή της, έγινε σκόπιμα, ανοίγοντας ένα ευρύτερο ερμηνευτικό πεδίο στο θραύσμα – όχι μόνο ως επιγραφής, αλλά ως πράξης επικοινωνίας σε πλαίσιο τελετουργικό ή πολιτικό.
Ο συνδυασμός των ανακαλύψεων – της επιγραφής, της τελετουργικής θυσίας, του ταφικού πλαισίου – προϋποθέτει την ολιστική ερμηνεία της πνευματικής ζωής στο Αρτεσιανό, στην Κριμαία.
Για τους ακαδημαϊκούς της Μαύρης Θάλασσας στην αρχαιότητα, δεν πρόκειται για ένα περιθωριακής σημασίας εύρημα, αλλά ένα που μπορεί να αναθεωρήσει την κατανόησή μας για την αλληλεπίδραση της θρησκείας, της γραφής, της βίας και των ταφικών πρακτικών στον κόσμο του Βοσπόρου.
