Την ιστορία του Βασιλιά Ηρώδη την ξέρουμε όλοι όσοι έχουμε ασχοληθεί με την ιστορία των Χριστουγέννων. Ήταν ο βασιλιάς των Ιουδαίων όταν γεννήθηκε ο Ιησούς από την Ναζαρέτ. Και όταν του είπαν ότι γεννήθηκε ο νέος βασιλιάς των Ιουδαίων εξεμάνη. Διέταξε να βρεθεί το μωρό και να θανατωθεί. Για να μην του πάρει την βασιλεία.
Μετά πέρασαν από το παλάτι του οι 3 Μάγοι με τα δώρα. Αλλά στις αποσκευές τους είχαν τελικώς κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον από τον «χρυσό, λίβανο και σμύρνα». Είχαν την πληροφορία για τις προθέσεις του Ηρώδη. Αποφάσισαν να τον εξαπατήσουν κι έτσι «έσωσαν» την ζωή του Χριστού, αφού δεν αποκάλυψαν στον βασιλιά της Ιουδαίας πού ήταν το νεογέννητο που αναζητούσε. Αυτό ήταν πιο πολύτιμο δώρο για το μωρό, από εκείνα που ακούμπησαν στην φάτνη του.
Εξαπατημένος από τους Μάγους, ο Ηρώδης θύμωσε ακόμα περισσότερο. Τότε διέταξε να θανατωθούν όλα τα παιδιά ηλικίας 2 ετών και κάτω που ζούσαν στη Βηθλεέμ και στα περίχωρα. Το Ευαγγέλιο του Ματθαίου περιέχει την περίφημη περιγραφή αυτής της “σφαγής των αθώων” και της φυγής της Μαρίας, του Ιωσήφ και του Ιησού στην Αίγυπτο.
Είναι ενδιαφέρον ότι η ιστορία του βασιλιά Ηρώδη δεν συναντάται σε άλλα βιβλικά κείμενα ούτε σε ρωμαϊκά αρχεία. Ωστόσο, είναι κομβική στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, το οποίο αντιπαραβάλλει την αποστολή του Ηρώδη, τον θάνατο, με εκείνη του βρέφους Ιησού, τη ζωή.
Ποιος ήταν λοιπόν ο πραγματικός βασιλιάς Ηρώδης – και γιατί το Ευαγγέλιο του Ματθαίου τον περιλαμβάνει; Οι καθηγητές που μελετούν και ερμηνεύουν το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, καθώς και τις εβραϊκές ρίζες του Χριστιανισμού γνωρίζουν αρκετά για τη ζωή του Ηρώδη και με βάση αυτά που λένε, τα πραγματικά γεγονότα προκαλούν κάποια έκπληξη.
«Βασιλιάς των Εβραίων»
Συγγραφείς όπως ο Εβραίος ιστορικός Ιώσηπος, ο οποίος πολέμησε κατά της ρωμαϊκής κυριαρχίας τον πρώτο αιώνα μ.Χ. προτού τελικά συμμαχήσει με τη Ρώμη, έχουν παράσχει λεπτομερείς αναφορές σχετικά με τα έργα του Ηρώδη. Επιπλέον, οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι έχουν ανασκάψει πολλές τοποθεσίες που σχετίζονται με αυτόν, συμπεριλαμβανομένης της πιθανής θέσης του τάφου του Ηρώδη.
Σύμφωνα με ιστορικές αναφορές, ο Ηρώδης ο Μέγας ήταν ο περιφερειακός βασιλιάς της Ιουδαίας, η οποία περιλάμβανε τις πόλεις Βηθλεέμ και Ιερουσαλήμ. Κυβέρνησε από το 37 π.Χ. περίπου μέχρι τον θάνατό του το 4 π.Χ., σε μια εποχή που η Ιουδαία βρισκόταν ακόμη υπό ρωμαϊκή επιρροή. Οι περισσότεροι μελετητές εκτιμούν ότι ο Ιησούς γεννήθηκε μεταξύ του 6 και του 4 π.Χ. – κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ηρώδη, όπως αναφέρει το Ευαγγέλιο του Ματθαίου.
Δεδομένου ότι ο Ηρώδης είχε διοριστεί από τη Ρώμη για να κυβερνήσει την Ιουδαία, μια κυρίως εβραϊκή περιοχή, ήταν κυριολεκτικά “βασιλιάς των Ιουδαίων”. Ωστόσο, μπορεί στην πραγματικότητα να μην ήταν καθόλου Εβραίος, τουλάχιστον εκ γενετής.
Πιθανότατα καταγόταν από την περιοχή που ήταν γνωστή ως Ιδουμαία, στα νότια. Ο πατέρας του Ηρώδη είχε πιθανότατα αναγκαστεί να ασπαστεί τον Ιουδαϊσμό, όπως πιστεύουν οι μελετητές ότι έκαναν πολλοί Ιδουμαίοι, ενώ η μητέρα του ήταν μια πριγκίπισσα από την Αραβία. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Ιώσηπος, οι δύο ομάδες αναμείχθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό, με ορισμένους Ιδουμαίους, ίσως και τον πατέρα του, να υιοθετούν οικειοθελώς τα εβραϊκά έθιμα.
Ο Ιώσηπος μάλιστα δηλώνει ότι ο Ηρώδης ήταν βασικά Ιουδαίος, αν και είναι πιθανό ότι πολλοί από τους γηγενείς Ιουδαίους στην Ιουδαία θα αντιμετώπιζαν με σκεπτικισμό τους ισχυρισμούς του βασιλιά τους ότι ήταν αληθινά Ιουδαίος και μάλλον τον έβλεπαν ως παρείσακτο, ειδικά αν καταγόταν από την Ιδουμαία. Ωστόσο, ο Ιώσηπος αναφέρει ότι ο Ηρώδης συμμαχούσε με τη ρωμαϊκή ηγεσία, όποτε το έκρινε συνετό.
“Μεγάλος” αλλά αυστηρός
Ο Ηρώδης ο Μέγας αποδείχθηκε επιδέξιος οικοδόμος, υπεύθυνος για τον σχεδιασμό και την κατασκευή έργων όπως η πόλη του Ηρωδείου, το εκπληκτικό λιμάνι της Καισαρείας Μαριτίμα, στις ακτές της Μεσογείου, και το ορεινό φρούριο της Μασάντα, το οποίο βρισκόταν στη μέση της αδυσώπητης, ομώνυμης ερήμου, κοντά στη Νεκρά Θάλασσα.
Το πιο διάσημο, ίσως, ήταν η ανοικοδόμηση και η επέκταση του εβραϊκού ναού στην Ιερουσαλήμ. Μόνο αυτό το έργο χρειάστηκε δεκαετίες για να ολοκληρωθεί. Ο ναός, που αναδιαμόρφωσε ο Ηρώδης ήταν μια πολύ πιο μεγαλοπρεπής κατασκευή από τον αρχικό ναό του Σολομώντα, που είχε χτιστεί περίπου χίλια χρόνια νωρίτερα. Ο Ιώσηπος σημείωσε ότι έμοιαζε με ένα λευκό, χιονισμένο βουνό – δηλαδή τα μέρη του που δεν ήταν καλυμμένα με χρυσό.
Ανεξάρτητα από το αν ο Ηρώδης ήταν πράγματι Εβραίος, συνέβαλε στη διατήρηση του Ιουδαϊσμού. Κατάφερε να απαλλάξει τους Εβραίους από τη θητεία στο ρωμαϊκό στρατό και την υποχρέωση να συμμετέχουν στη λατρεία του αυτοκράτορα, διατηρώντας έτσι τη δυνατότητά τους να λατρεύουν τον Ιουδαϊσμό με σχετική ειρήνη.
Ο Ηρώδης αποδείχθηκε επίσης λαμπρός οικονομικός στρατηγός, ο οποίος αύξησε σημαντικά τον πλούτο της Ιουδαίας, συμμετέχοντας σε εγχειρήματα όπως το διεθνές εμπόριο, το οποίο περιελάβανε την πώληση ξύλου βάλσαμου και χαλκού. Συνεισέφερε κεφάλαια σε εθνικές και διεθνείς προσπάθειες, συμπεριλαμβανομένων των Ολυμπιακών Αγώνων, και λέγεται ότι απέτρεψε ακόμη και έναν περιφερειακό λιμό.
Ωστόσο, η κακή φήμη του Ηρώδη ως τυράννου ήταν μάλλον αληθινή. Δηλαδή μάλλον ανταποκρινόταν η φήμη του σε αυτό που ήταν στην πραγματικότητα. Επειδή φοβόταν συνεχώς μια εξέγερση, εκτελούσε όποιον θεωρούσε απειλή για τη βασιλεία του, συμπεριλαμβανομένης της πρώτης του γυναίκας και τριών από τους γιους του. Επιπλέον, αναφέρθηκε ότι φορολόγησε υπερβολικά τους ψηφοφόρους του, για να βοηθήσει στη στήριξη των οικονομικών του προγραμμάτων.
Παρόμοιες ιστορίες;
Δεν υπάρχει ιστορική καταγραφή οποιασδήποτε “σφαγής αθώων” – ακόμη και ο τυραννικός Ηρώδης πιθανότατα δεν θα συγχωρούσε ποτέ μια τέτοια ενέργεια. Αλλά αν είναι έτσι τα πράγματα, γιατί το Ευαγγέλιο του Ματθαίου αναφέρει τον βασιλιά Ηρώδη σε τόσο περίοπτη θέση στην αφήγηση της γέννησης του Ιησού;
Η εκδοχή του Ματθαίου θεωρείται η πιο εβραϊκή από τα Ευαγγέλια, τις τέσσερις βιβλικές αφηγήσεις της ζωής του Ιησού στην Καινή Διαθήκη – για παράδειγμα, τάσσεται υπέρ της τήρησης των εβραϊκών νόμων. Με άλλα λόγια, το Ευαγγέλιο του Ματθαίου πιθανότατα γράφτηκε από Εβραίους για ένα κυρίως εβραϊκό ακροατήριο στα τέλη του πρώτου αιώνα μ.Χ., όταν το χριστιανικό κίνημα βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα.
Το ακροατήριο του Ματθαίου θα ήταν εξοικειωμένο με τις υπάρχουσες εβραϊκές γραφές, συμπεριλαμβανομένης της περίφημης ιστορίας της παιδικής ηλικίας του Μωυσή, όταν δραπετεύει, μετά το διάταγμα του Φαραώ να σκοτωθούν όλα τα νεογέννητα αγόρια των Εβραίων σκλάβων του. Βιβλικοί μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι το Ευαγγέλιο του Ματθαίου συνέκρινε σκόπιμα τον Ιησού με τον Μωυσή, ο οποίος έσωσε τους Εβραίους από την αιγυπτιακή δουλεία, για να πείσει το κοινό στο οποίο απευθυνόταν ότι και ο Ιησούς ήταν ένας πολυαναμενόμενος σωτήρας.
Για να ενισχύσουν τις ομοιότητες μεταξύ του Ιησού και του Μωυσή, λέει αυτό το επιχείρημα, οι συγγραφείς του Ματθαίου έβαλαν τον Ηρώδη να απειλήσει τον Ιησού με τον ίδιο τρόπο που ο Φαραώ απειλούσε τα παιδιά των Εβραίων. Το εβραϊκό ακροατήριο του Ματθαίου θα συνέδεε τις δύο αφηγήσεις, στις οποίες το καλό τελικά θριαμβεύει επί του κακού. Η ιστορία του Ευαγγελίου κακοποιεί περαιτέρω τον Ηρώδη, ο γιος του οποίου, που ονομαζόταν επίσης βασιλιάς Ηρώδης ή Ηρώδης Αντύπας, κυβερνούσε την εποχή της σταύρωσης του Ιησού γύρω στο 30 μ.Χ.
Ο Ηρώδης μπορεί να ήταν ένας θαυμάσιος «κατασκευαστής» και ένας έξυπνος οικονομολόγος – και τεχνικά ο “βασιλιάς των Εβραίων”. Αλλά στα μάτια των συγγραφέων του Ευαγγελίου, ο Ιησούς ήταν αυτός που πραγματικά άξιζε αυτόν τον τίτλο.
