Η πρωτοποριακή εφαρμογή μιας προηγμένης τεχνικής ενεργής θερμογραφίας στους απανθρακωμένους Παπύρους του Ερκολάνο (Herculaneum) κατέστησε δυνατή, για πρώτη φορά, την αποκρυπτογράφηση εκτενών αποσπασμάτων φιλοσοφικών έργων που μέχρι σήμερα παρέμεναν στην αφάνεια, αποκαλύπτοντας πρωτόγνωρες και συχνά αμφιλεγόμενες βιογραφικές λεπτομέρειες σχετικά με τον Ζήνωνα τον Κιτιέα, τον ιδρυτή της της Σχολής του Στωικισμού.
Η έρευνα, αποτέλεσμα συνεργασίας μεταξύ του Πανεπιστημίου της Πίζας και του Ιταλικού Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας (CNR), δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Scientific Reports και αποτελεί πρωτοπορία της μεθοδολογίας για την αποκρυπτογράφηση των δυσκολότερων για μελέτη κειμένων, λόγω της εύθραυστης κατάστασής τους.
Στο επίκεντρο της σχολαστικής μελέτης, βρίσκεται ο ταξινομημένος πάπυρος PHerc. 1018, στον οποίο περιέχεται η Ιστορία της Στωικής Σχολής του Φιλοδήμου του Γαδαρέως, του Επικούρειου φιλοσόφου ο οποίος είχε ή την ιδιοκτησία ή την εποπτεία της βιβλιοθήκης που ανακαλύφθηκε στη Βίλα των Παπύρων στο Ερκολάνο, στη διάρκεια των ανασκαφών των Βουρβόνων τον 18ο αιώνα.
Χάρη στην ενεργή θερμογραφία, επιτεύχθηκε η βέλτιστη αντίθεση ανάμεσα στα γραπτά και την απανθρακωμένη επιφάνεια – αποτέλεσμα που μπορεί να συγκριθεί μόνο με εκείνο που επιτυγχάνεται με υπερφασματική απεικόνιση βραχέων κυμάτων, κάνοντας ορατά κείμενα που είναι αδύνατον να δει γυμνό μάτι.
Τα αποσπάσματα που αναγνώστηκαν πρόσφατα, τα οποία αυξάνουν το γνωστό ελληνικό περιεχόμενο του παπύρου κατά δέκα τοις εκατό σε σύγκριση με την τελευταία έκδοση του 1994, σκιαγραφούν ένα ζωντανό και πολυδιάστατο πορτρέτο του Ζήνωνα του Κιτιέα.
Το πορτρέτο του, επαληθεύει την εικόνα ενός φιλοσόφου που ζούσε ασκητικά, αφοσιωμένου ολοκληρωτικά στη φιλοσοφική μελέτη και τον στοχασμό, με εύθραυστη σωματική κράση – πιθανότατα αποτέλεσμα λιτής διατροφής – και έντονη ροπή προς την απομόνωση, που τον οδηγούσε να αποφεύγει τα κοινωνικά συμπόσια. Ωστόσο, η αφήγηση αποκτά επίσης κριτικό και, ενίοτε, δηκτικό χαρακτήρα.
Οι Πάπυροι του Ερκολάνο, η ζωή του Ζήνωνος του Κιτιέως και οι Στωικοί
Σύμφωνα με τον συντονιστή του προγράμματος, Graziano Ranocchia του τμήματος Φιλολογίας, Λογοτεχνίας και Γλωσσολογίας του πανεπιστημίου της Πίζα, το έργο του Ζήνωνα “Πολιτεία”, στον πάπυρο χαρακτηρίζεται ως ηθικά επιλήψιμο, επειδή αναφέρονται σεξουαλικές ενέργειες και κοινωνικές πρακτικές που για την εποχή ήταν προκλητικές.
Το κείμενο ρίχνει επίσης φως στις δυσκολίες του φιλοσόφου να ενταχθεί στην ελληνική κοινωνία: φοινικικής καταγωγής, ο Ζήνων γινόταν στόχος δημόσιας χλεύης για την περιορισμένη γνώση της ελληνικής γλώσσας, στοιχείο που μαρτυρά την περιφρόνηση των Ελλήνων σε όσους δεν μιλούσαν τη γλώσσα.
Η ιστορική – φιλοσοφική αφήγηση του Φιλόδημου εντρυφά σε προσωπικές ανέκδοτες ιστορίες με σκοπό να διαφωτίσουν τον χαρακτήρα του στοχαστή. Σε ένα επεισόδιο, αναφέρεται ότι ο Ζήνων, διαμαρτυρόμενος κατά τη διάρκεια συμποσίου ή θερμού λουτρού επειδή τον έβαλαν κοντά στην είσοδο, κατηγορήθηκε ότι ενοχλεί τους νεαρούς με τις συνομιλίες και τις επιπλήξεις του, ενώ χλευάστηκε για την υποτιθέμενη αδυναμία του να προσφέρει στους καλεσμένους του ακόμη και μια απλή χύτρα με ζεστό νερό.
Η εικόνα αυτή -σχεδόν καρικατούρα, έρχεται σε έντονη αντίθεση με την τελική αναγνώριση που, σύμφωνα με τον ίδιο πάπυρο, του αποδόθηκε μετά θάνατον: λόγω της μεγάλης του φιλοσοφικής φήμης, η κηδεία του έγινε δημόσια δαπάνη.
Η επιτυχία της έρευνας οφείλεται στην εφαρμογή της ενεργούς θερμογραφίας, μιας τεχνικής υπέρυθρης απεικόνισης που δεν είχε δοκιμαστεί ποτέ στους Παπύρους του Ερκολάνο. Τα πειράματα διεξήχθησαν σε κινητό εργαστήριο απευθείας στο Γραφείο των Παρύρων του Ερκολάνο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Νάπολης από ομάδες του ινστιτούτου εφαρμοσμένων επιστημών, συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης “Eduardo Caianiello” και του ινστιτούτου επιστήμης της πολιτιστικής κληρονομιάς – και τα δύο, τμήματα του CNR.
Η Costanza Miliani, διευθύντρια του Cnr-Ispc, υπογράμμισε την αποτελεσματικότητα αυτής της μη επεμβατικής διαγνωστικής μεθόδου, η οποία ενισχύεται από νέες ολοκληρωμένες τεχνικές απεικόνισης που καθιστούν ορατά υλικά χαρακτηριστικά μέχρι πρότινος απρόσιτα. Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει την καταγραφή σημάτων αντίθεσης ανάμεσα στο ανθρακούχο μελάνι και το υπόστρωμα του παπύρου, το οποίο έχει μεταβληθεί σημαντικά λόγω της απανθράκωσης, καθιστώντας ορατά κείμενα σχεδόν πλήρως δυσανάγνωστα με γυμνό μάτι, όπως ανέφερε.
Ο Ivo Rendina, διευθυντής του Cnr-Isasi, τόνισε ότι το αποτέλεσμα αυτό αποτελεί σημαντική κατάκτηση για τα οπτικά διαγνωστικά εργαστήρια, των οποίων οι καινοτόμες μεθοδολογίες επιστρέφουν στην ανθρωπότητα έναν ανεκτίμητο πλούτο γνώσεων που μέχρι σήμερα παρέμενε απροσπέλαστος.
Το έργο, το οποίο εντάσσεται στο ERC Advanced Grant 885222 – GreekSchools, δεν περιορίζεται στον πάπυρο PHerc. 1018. Η δύναμη αυτών των τεχνολογιών επέτρεψε την παραγωγή ιδιαίτερα εμπλουτισμένων κριτικών εκδόσεων και για δύο ακόμη πάπυρους της βιβλιοθήκης. Ο πάπυρος PHerc. 1508, που επιμελήθηκε η ερευνήτρια Ελένη Αυδούλου, περιέχει 45% περισσότερο ελληνικό κείμενο και αποκάλυψε ότι δεν είναι η ιστορία της Πυθαγόρειας σχολής, όπως θεωρείτο, αλλά πιθανότατα η ιστορία της ιατρικής ή βιογραφία Ελλήνων γιατρών, όπως του Ακέροντα από τον Ακράγαντα, τον ιδρυτή της εμπειρικής ιατρική σχολής..
Παράλληλα, ο πάπυρος PHerc. 1780, με 30% περισσότερο κείμενο χάρη στο έργο του Carlo Pernigotti, αποδείχθηκε ότι αποτελεί συλλογή διαθηκών μελών της Επικούρειας σχολής και όχι ιστορία της, καθιστώντας τον μοναδικό κειμενικό τεκμήριο ολόκληρης της συλλογής του Ερκολάνο.
Η φιλοσοφία των Στωικών
Η Silvia Scipioni, διευθύντρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Νάπολης, εκφράζει την ικανοποίησή της με τ’ αποτελέσματα, επισημαίνοντας ότι στο παρελθόν, οι προσπάθειες να ανοίξουν και να διαβάσουν τους παπύρους, προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στα εξαιρετικά εύθραυστα αυτά τεκμήρια. Οι νέες τεχνολογίες της ομάδας του καθηγητή Ranocchia, δίνοντας τη δυνατότητα της ανασύνθεσης μεγάλων τμημάτων κειμένων που ήταν αδύνατον να διαβαστούν μέχρι πρότινος χωρίς να καταστραφεί ο πάπυρος, συνδυάζουν αρμονικά τις αναγκαίες προϋποθέσεις της διαφύλαξης με τις εξίσου σημαντικές, της μελέτης και της έρευνας.
Η συμμετοχή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Νάπολης στο πρόγραμμα GreekSchools, μαζί με το Πανεπιστήμιο της Πίζας και το CNR, σηματοδοτεί την πρώτη φορά που ο φορέας αυτός αποτελεί συνδικαιούχο έργου χρηματοδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Τελικά, η ένωση της φιλολογίας με την την πρωτοποριακή επιστήμη ξαναγράφει ολόκληρα κεφάλαια της ιστορίας της σκέψης, αποδεικνύοντας ότι κάτω από την απανθρακωμένη επιφάνεια αυτών των παπύρων εξακολουθούν να κρύβονται αμέτρητες αποκαλύψεις για τις φιλοσοφικές σχολές που διαμόρφωσαν τον κλασικό κόσμο.
