Ήταν ένα μοναδικό αντικείμενο που παράμενε ξεχασμένο στις αποθήκες ενός μουσείου. Η επανεξέταση ενός δίσκου της Εποχής του Χαλκού, αποκαλύπτει πιθανές αναπαραστάσεις των κύκλων της Σελήνης, συνδέοντάς τον πολιτισμό του Νότιου Καύκασου με την προϊστορική Ευρώπη.
Ψηλά στις στέπες της περιοχής Τριαλέτι, νότια της Γεωργίας, το 1930 ο αρχαιολόγος Boris A. Kuftin έφερε στο φως ένα σύνολο από ταφικούς τύμβους που αποκάλυψαν την ύπαρξη ενός προηγμένου και εύπορου πολιτισμού, του ιστορικού πολιτισμού των Μεγάλων Κουργκάν του Τριαλέτι. Ανάμεσα στο πλήθος των ευρημάτων από χρυσό, ασήμι και χαλκό, ένα συγκεκριμένο – ένας χρυσός δίσκος – παρέμενε απαρατήρητο για δεκαετίες, στη σκιά των άλλων θησαυρών.
Σήμερα, μια νέα αναλυτική μελέτη του αντικειμένου που προήλθε από τον τάφο του Κουργκάν XVII, βάζει τον δίσκο στο επίκεντρο της προσοχής, όχι μόνο για την περίτεχνη διακόσμησή του με τα μοτίβα των αστεριών, αλλά και για τις αποκαλυπτικές υποθέσεις σχετικά με τη λειτουργία και τη σημασία του, οι οποίες τον συνδέουν με ένα πολύ ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο απ’ ό,τι πιστευόταν μέχρι πρότινος.
Την μελέτη πραγματοποίησε ο Andrea Cesaretti και δημοσιεύτηκε στο Oxford Journal of Archaeology. Η μελέτη επανεξέτασε προσεκτικά το μοναδικό τεχνούργημα.
Ο δίσκος, κατασκευασμένος από εξαιρετικά λεπτά ελάσματα χρυσού, πάχους μόλις 0.01 εκ και διαμέτρου 13.4 εκ, φέρει μια περίπλοκη γεωμετρική διακόσμηση, οργανωμένη σε ομόκεντρες σειρές.
Το μεγαλύτερο μυστήριο στο κέντρο του δίσκου
Το μεγαλύτερο μυστήριο του δίσκου, βρίσκεται στο κέντρο του: Μια αλληλουχία από κυκλικά μοτίβα τα οποία, σύμφωνα με τη νέα ερμηνεία, μπορεί ν’ αναπαριστούν τον σεληνιακό και όχι απλώς τον ήλιο – όπως θεωρούσαμε παραδοσιακά για αυτό το είδος αντικειμένων.
.
Ο δίσκος ανακαλύφθηκε το 1938 στη διάρκεια των ανασκαφών στον τάφο του Κουργκάν XVII (Skepiaki Kurgan No. 4.). Ο τύμβος έχει διάμετρο 8.5 μέτρων και ύψος 1.3 μέτρων και στο εσωτερικό του βρέθηκε ένας βαθύς ταφικός θάλαμος με πλούσια κτερίσματα. Ανάμεσα στ’ αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν, ξεχωρίζουν χρυσά και ασημένια αγγεία, εννιά διακοσμημένες χρυσές καρφίτσες, ένα ασημένιο “κύπελλο” με σκηνές από ζώα και ο χρυσός δίσκος ο οποίος βρέθηκε σπασμένος σε πολλά κομμάτια και, για την εκτίμησή και την κατανόηση της διακόσμησής του, απαιτήθηκε αποκατάσταση.
Η απόδοση του χρυσού δίσκου του Τριαλέτι στην Μέση Εποχή του Χαλκού, υποστηρίζεται από πολλές και συνεκτικές ενδείξεις στο ταφικό πλαίσιο του Κουργκάν XVII, εξηγεί η μελέτη. Οι ενδείξεις αυτές είναι η παρουσία ενός άρματος με τέσσερις τροχούς, πολύτιμα ταφικά κτερίσματα από χρυσό και ασήμι και χαρακτηριστικά κεραμικά σύνολα – στοιχεία που υποδηλώνουν την ταφή ατόμων που ανήκουν στην ελίτ της περιόδου αυτής στον Νότιο Καύκασο.
Ο πολιτισμός Τριαλέτι -Vanadzor, όπου ανήκει η ταφή, χρονολογείται μεταξύ του 2.500 και του 1.500 π.Χ.
Η περίπλοκη εικονογραφία του δίσκου
Μετά την αποκατάστασή του, αποκαλύφθηκε η περίπλοκη διακόσμηση του δίσκου. Η εξωτερική ζώνη αποτελείται από ομόκεντρες σειρές μικρών, ανάγλυφων, κυκλικών στοιχείων. Προς τα μέσα, η ζώνη αυτή χωρίζεται με μια λεία ταινία από την κεντρική περιοχή, που είναι και η σημαντικότερη. Στο κέντρο εμφανίζεται ένα μεγάλο κυκλικό μοτίβο, από το οποίο αναδύονται τέσσερα μικρότερα, σε θέσεις που παραπέμπουν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.
Ανάμεσα σε αυτά τα τέσσερα δευτερεύοντα κυκλικά μοτίβα, παρεμβάλλονται άλλα τέσσερα διαφορετικού τύπου, οριζόμενα από ομόκεντρους δακτυλίους. Αυτή η εναλλαγή δύο τύπων κύκλων αποτελεί το κλειδί της νέας ερμηνείας.
Μέχρι σήμερα, δεν υπήρχε ειδική τεκμηρίωση για τον χρυσό δίσκο ως μεμονωμένο αντικείμενο, σημειώνει ο ερευνητής ο οποίος για τις ανάγκες της ανάλυσης δημιούργησε ένα λεπτομερές διάνυσμα βάσει των φωτογραφιών που είχαν δημοσιευτεί παλαιότερα από τον αρχαιολόγο Kuftin και άλλους ακαδημαϊκούς.
Το νέο αυτό σχέδιο, έδωσε τη δυνατότητα μιας πιο ακριβούς μορφολογικής ανάλυσης.
Ο Ήλιος ή Το Φεγγάρι;
Παραδοσιακά, ένας χρυσός δίσκος με κυκλικά μοτίβα, ερμηνεύεται ως ηλιακός δίσκος. Ωστόσο, ο Cesaretti υποστηρίζει μια πιο περίπλοκη ανάλυση. Το αντικείμενο δεν διαθέτει κρίκους για κρέμασμα, ούτε τρύπες που θα υποδείκνυαν ότι ήταν ραμμένο σε ύφασμα ή προσαρτημένο σε κάποια επιφάνεια, αποκλείοντας έτσι τη χρήση του ως ένα απλό διακοσμητικό.
Το υλικό του, ο χρυσός, καθώς και το πλαίσιο εύρεσής του μέσα σε τάφο υψηλού κύρους, υποδεικνύουν ότι είχε συμβολική και τελετουργική αξία, πιθανότατα σχετιζόμενη με λατρείες της ουράνιας σφαίρας. Κεντρική υπόθεση της μελέτης, είναι πως τα μοτίβα αναπαριστούν τους κύκλους της σελήνης.
Η εναλλαγή ανάμεσα στη νέα σελήνη (που απεικονίζεται με τους ομόκεντρους κύκλους) και της πανσελήνου (που χαρακτηρίζεται από κύκλους με μικρά ανάγλυφα κυκλικά στοιχεία στην άκρη), προσφέρει μια νέα και κατάλληλη ερμηνεία της εικονογραφίας, αναφέρουν οι ερευνητές στα συμπεράσματά τους.
Σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, οι τέσσερις κύκλοι με τις “ακτίνες”, ή τις μικρές σφαίρες γύρω τους, αντιπροσωπεύουν τη σελήνη στη φάση της πανσελήνου, στη στιγμή της μεγαλύτερης λαμπρότητάς της.
Οι άλλοι τέσσερις κύκλοι, οι που ορίζονται μόνο από ομόκεντρους δακτυλίους, συμβολίζουν τη νέα σελήνη, πρακτικά αόρατη στον ουρανό αλλά εννοιολογικά παρούσα.
Η επανάληψη των οκτώ στοιχείων γύρω από έναν κεντρικό κύκλο (που επίσης απεικόνιζε την πανσέληνο), θα συμβόλιζε τέσσερις ολόκληρους σεληνιακούς κύκλους, δηλαδή περίπου τέσσερις σεληνιακούς μήνες.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η πιο εύλογη υπόθεση, είναι η ερμηνεία των διακοσμητικών μοτίβων ως στοιχείων του νυχτερινού ουρανού: έτσι, ο δίσκος μπορεί να θεωρηθεί σεληνιακός και όχι ηλιακός, καταλήγει το άρθρο. Ακόμη, η μελέτη εξέτασε την προηγμένη τεχνολογία σύμφωνα με την οποία κατασκευάστηκε ο δίσκος.
Κατασκευασμένος από σφυρηλατημένο φύλλο χρυσού, ο δίσκος, λόγω του εξαιρετικά μικρού πάχους του, απαιτούσε ακριβείας εργαλεία.
Η ανάλυση μαρτυρά πως χρησιμοποιήθηκαν τουλάχιστον τρία διαφορετικά εργαλεία με κεφαλές διαφόρων σχημάτων για τη δημιουργία των κυκλικών ανάγλυφων μοτίβων και των πλευρών που χωρίζουν τις διακοσμητικές ζώνες.
Η υψηλής ποιότητας παραγωγή ετερόκλητων αντικειμένων από χρυσό, ασήμι και χαλκό (που περιλαμβάνουν διαφόρων ειδών αντικείμενα, από αγγεία έως προσωπικά αντικείμενα, όπλα, κτλ.), μαρτυρά τις προηγμένες τεχνικές γνώσεις των μεταλλουργών της περιοχής, όπως και την αφθονία των υλικών, ιδιαίτερα του χρυσού και του ασημιού, σημειώνουν οι ερευνητές. Δυστυχώς, η έλλειψη πρόσβασης στην πίσω όψη του δίσκου και το γεγονός ότι έχει αποκατασταθεί, καθιστούν δυσκολότερη μια πιο σε βάθος τεχνολογική ανάλυση του αντικειμένου..
Πολιτιστικές συνδέσεις μεγάλης απόστασης: Από τον Καύκασο μέχρι την Ευρώπη
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία που αναδεικνύει η έρευνα είναι οι παραλληλισμοί που παρουσιάζει ο δίσκος του Τριαλέτι με άλλα ευρήματα εκτός του Καυκάσου — όχι τόσο εντός της περιοχής, όπου φαίνεται να είναι μοναδικός στο είδος του, αλλά κυρίως στην Ανατολία, τη Μεσοποταμία και, ιδιαίτερα, στην Ευρώπη της Εποχής του Χαλκού.
Στον Καύκασο είναι γνωστοί και άλλοι δίσκοι με ηλιακά μοτίβα, όπως ένας από το Bedeni, καθώς και μπρούντζινοι δίσκοι μεταγενέστερων περιόδων, ωστόσο κανένας δεν παρουσιάζει την ίδια εικονογραφική πολυπλοκότητα και διακοσμητική δομή.
Αντίθετα, χρυσοί δίσκοι με έναστρη διακόσμηση από μέρη όπως Βύβλος (φοινικική πόλη στον σημερινό Λίβανο), ή κυρίως από αρχαιολογικούς χώρους της Ευρώπης, όπως του πολιτισμού της Τεραμάρα στην Ιταλία (Μπόργκο Πανιγκάλε), ή τον θησαυρό της Εννισκόρθι στην Ιρλανδία, εμφανίζουν εντυπωσιακές ομοιότητες, ειδικά στα μοτίβα των ομόκεντρων κύκλων.
Αν και οι διαφορές ανάμεσα στους δίσκους που περιγράφονται, είναι προφανείς, αυτοί συνδέονται περισσότερο από το χρυσό τους υλικό, παρά από το είδος της αναπαράστασης που απεικονίζουν. Η σύνδεση που μπορεί να εδραιωθεί ανάμεσα στην περίπτωση του Τριαλέτι από τον Νότιο Καύκασο και τα ευρωπαϊκά αντικείμενα, παραμένει μια σημαντική αλλά ανεξερεύνητη πτυχή, σύμφωνα με τον Cesaretti.
Ιστορία του πολιτισμού Τριαλέτι της Γεωργίας
Η μελέτη είναι ενδελεχής και δεν υποδηλώνει άμεση επαφή των πολιτισμών, ωστόσο υποστηρίζει την πιθανότητα της διάδοσης των ιδεών σε μεγάλες γεωγραφικές περιοχές, η οποία προκύπτει από την κατασκευή των συγκεκριμένων αντικειμένων στον χώρο και τον χρόνο.
Ο φημισμένος δίσκος της Νέμπρα (Γερμανία, Εποχή του Χαλκού), είναι πιο περίτεχνος και κατασκευασμένος από χάλκινες και χρυσές επιστρώσεις, και αποτελεί μια ακόμη περίπτωση της διαδεδομένης εμμονής των προϊστορικών ανθρώπων με την αναπαράσταση του ουρανού.
Η ακριβής λειτουργία του δίσκου, παραμένει ένα αίνιγμα.
Δεν ήταν κόσμημα, ωστόσο η ευθραυστότητά του υποδηλώνει πως δεν ήταν ούτε καθημερινό αντικείμενο.
Είναι πιθανό να συνδεόταν με επιφανείς προσωπικότητες της κοινωνίας, ίσως σαμάνους ή ιερείς, να συσχετιζόταν με την παρατήρηση του ουρανού ή τελετουργικά που συνδέονταν με τους αστρικούς κύκλους.
Η παρουσία του στον πλούσιο αυτό τάφο, υποστηρίζει αυτή την πιθανότητα.
O χρυσός δίσκος στο Τριαλέτι, δεν θεωρείται προσωπικό κόσμημα, αφού δεν έχει κρίκους για κρέμασμα, ούτε τρύπες που μαρτυρούν ότι επισυναπτόταν σε άλλο στήριγμα, αναφέρει το κείμενο.
Είναι ένα αντικείμενο ξεχωριστό, κατασκευασμένο από χρυσό και μάλλον σχετίζεται με την ελίτ των κοινοτήτων της Μέσης Εποχής του Χαλκού.
Η επανεξέταση του ξεχασμένου δίσκου, θ’ αποκαταστήσει τη σημασία του εξαιρετικού αυτού κομματιού, ενώ ανοίγει ένα νέο παράθυρο για την κατανόηση της νοοτροπίας των κοινωνιών της Εποχής του Χαλκού στον Καύκασο.
Δείχνει την περίπλοκη αντίληψή τους για τους ουράνιους κύκλους και ίσως μια προτίμηση στα σύμβολα της σελήνης, σε ένα αντικείμενο που, μέχρι σήμερα είχε κατηγοριοποιηθεί ως ηλιακό.
Ακόμη, το ανάγει στον ευρύτερο πολιτιστικό χάρτη, υποδηλώνοντας πως, οι αντιλήψεις για το σύμπαν, τον χρόνο και το θείο ταξίδευαν ανάμεσα στον Καύκασο και την μακρινή Ευρώπη πάνω από 3.500 χρόνια στο παρελθόν.
