Πολλή συζήτηση γίνεται για το εάν οι δύο ισχυροί σεισμοί που αναστάτωσαν την Λέσβο έχουν σχέση με το μεγάλο ρήγμα της Αγίας Παρασκευής που διασχίζει όλο το νησί και συνδέεται με τον φονικό σεισμό που καταγράφηκε το 1867.
Στις 7 Μαρτίου 1867 σημειώθηκε ο πιο καταστροφικός σεισμός στην Λέσβο, με επίκεντρο το χωριό Νάπη. Ο σεισμός ήταν μεγέθους 6,8 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, ενώ ακολούθησαν 25 σεισμικές δονήσεις. Από την ισχυρή σεισμική δόνηση προκλήθηκαν τεράστιες καταστροφές στη Μυτιλήνη και πολλά χωριά της Λέσβου (Μόλυβος, Πέτρα, Καλλονή, Παράκοιλα κ.α.). Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας, το χωριό Κλουμιδάδος υπέστη τις μεγαλύτερες ζημιές από τον σεισμό, ενώ το χωριό Αφάλωνας καταστράφηκε από πυρκαγιά που εκδηλώθηκε μετά την ισχυρή σεισμική δόνηση.
Όπως αναφέρεται, 550 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, 816 τραυματίστηκαν και 10. 275 κτίρια υπέστησαν ζημιές. Από τα 70 χωριά του νησιού μόνο σε 5 ή 6 δεν καταγράφηκαν ζημιές. Στην πρωτεύουσα καταστράφηκαν 2500 σπίτια, 3.122 υπέστησαν ζημιές, ενώ στην ύπαιθρο καταστράφηκαν 2.248 και υπέστησαν ζημιές 2.407.
Παρατηρήθηκαν επίσης διαρρήξεις του εδάφους και φαινόμενα ρευστοποίησης. Η σημαντικότερη διάρρηξη εδάφους ήταν αυτή που άρχιζε από τον κόλπο Καλλονής και έφτανε μέχρι την Αγία Παρασκευή, κατά μήκος ενός μικρού ποταμού. Ο σεισμός προκάλεσε ζημιές και σε πόλεις της Μικράς Ασίας ενώ έγινε αισθητός στην Αδριανούπολη, στην Καλλίπολη και στην Κωνσταντινούπολη. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μετασεισμικές δονήσεις συνεχίστηκαν έως τον Μάρτιο του 1868.
Illustrated London News, 27 April 1867. (Courtesy: R. Musson)
Πριν από το σεισμό, προηγήθηκαν πρόδρομα φαινόμενα, όπως έγραφε ο ιατροφιλόσοφος της εποχής Κανταρτζής: «Λίγα λεπτά πριν από το σεισμό, μερικοί, μπαίνοντας στην πόλη της Μυτιλήνης, είδαν ένα κοπάδι πρόβατα να στέκεται και να έχει τα κεφάλια του σηκωμένα προς τον ουρανό. Μουλάρια, γαϊδούρια και άλογα έφυγαν στα χωράφια.
Σκυλιά ουρλιάζοντας έφυγαν έξω από το χωριό Μεσαγρός της Γέρας. Κάποια βόδια και ένας σκύλος έκοψαν τα σχοινιά τους και σώθηκαν, γιατί μετά από λίγο το αχούρι τους κατέρρευσε. Πριν από μια βδομάδα η ατμόσφαιρα ήταν βαριά και αναποφάσιστη και η θερμοκρασία θερινή. Δεν προκλήθηκε όμως στην αρχή του σεισμού κανένας υπόγειος κρότος».
Ημέρα Πέμπτη, 23 Φεβρουαρίου (παλαιό ημερολόγιο) 1867 και ώρα 6 απογευματινή. Ο Κανταρτζής, ευρισκόμενος στο κέντρο της αγοράς της Μυτιλήνης, κοντά σε ένα μαγαζί, βλέπει απέναντί του τους τοίχους των μαγαζιών να εκσφενδονίζονται.
«Κονιορτός καλύπτει τα πάντα και ακούγονται κραυγές ανθρώπων, που έχουν καταπλακωθεί στα χαλάσματα αναζητώντας βοήθεια. Μετά από παύση μερικών δευτερολέπτων, δεύτερος ισχυρότερος και κοσκινίτης σεισμός με διεύθυνση από βορρά προς νότο και συνοδευόμενος από υπόγειο κρότο, τραυματίζει και φονεύει τους έντρομους κατοίκους, που τρέχουν στους στενούς δρόμους της αγοράς, για να σωθούν. Και πάλι μικρή παύση και μια τρίτη ισχυρή δόνηση συμπληρώνει την καταστροφή».
Στον κώδικα της Μητρόπολης Μυτιλήνης υποστηρίζεται ότι «η γη εσείετο περιστροφικώς και από πολλά μέρη έβγαινε θειώδης παχύς καπνός». Ο υποπρόξενος της Ελλάδος Παπακωστόπουλος επιβεβαιώνει την περιστροφική κίνηση και ο υποπρόξενος της Αυστρίας Bargigli σημειώνει ότι οι δονήσεις ήταν τόσο ορμητικές και γρήγορες, που ήταν αδύνατον να περπατήσει κανείς χωρίς να σκοντάφτει, όπως ακριβώς ένας άνθρωπος μεθυσμένος που έχει ιλίγγους. Οι επιβαίνοντες στο Αυστριακό ατμόπλοιο, που έφερνε το ταχυδρομείο στη Μυτιλήνη, καθώς πλησίαζαν στο λιμάνι κατά την ώρα του σεισμού, νόμισαν ότι το πλοίο χτύπησε στη στεριά και φοβήθηκαν πάρα πολύ. Κατά τη διάρκεια του σεισμού, είδαν πολλοί άνθρωποι στη βορειοανατολική πλευρά του νότιου λιμένα της Μυτιλήνης, κοντά στη θάλασσα, μια λάμψη που χάθηκε αμέσως. Τέτοια λάμψη είδαν και στο χωριό Αφάλωνα, αλλά πριν από τον σεισμό. Στο νότιο λιμάνι της Μυτιλήνης βρέθηκαν ψάρια μέσα σε βάρκες μετά τους τρεις πρώτους σεισμούς. Ως προς τη διάρκεια του σεισμού οι πληροφορίες συγκρούονται. Πρέπει πάντως να ήταν από 10 μέχρι 20 δευτερόλεπτα.
Ο Γάλλος σεισμολόγος Fouqué, που ερεύνησε το θέμα, δίνει τις παρακάτω πληροφορίες: «Ο σεισμός έγινε άνισα αισθητός στις διάφορες περιοχές του νησιού. Μια ευθεία γραμμή, που ξεκινά από το βορειοδυτικό άκρο του κόλπου της Καλλονής και καταλήγει στη δυτική πλευρά του κόλπου της Πέτρας, χωρίζει το νησί σε δυο μέρη. Όλο το μέρος του νησιού, που βρίσκεται δυτικά από αυτή τη γραμμή, μπορεί να λεχθεί ότι μόλις που ταρακουνήθηκε από το σεισμό, ενώ ακόμα και κοντά σ’ αυτό το όριο πολλά χωριά της ανατολικής περιοχής καταστράφηκαν εντελώς.
Αλλά και σ’ αυτή την περιοχή οι καταστροφές ήταν τελείως άνισα κατανεμημένες. Η ζώνη που τα αποτελέσματα του σεισμού ήταν πιο αισθητά, σχηματίζει μια μακριά «κορδέλα», που εκτείνεται από βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά, από την Πέτρα μέχρι το νοτιανατολικό άκρο του νησιού και έχει πλάτος τέσσερα ως πέντε χιλιόμετρα. Σ’ αυτό το χώρο θα βρίσκονται πολλές περιοχές που καταστράφηκαν εντελώς, όπως Πέτρα, Κλαπάδος, Ψηλομέτωπο, Καλλονή, Κεραμειά, Κουλουμδάδος, Αγία Παρασκευή, Κάτω Τρίτος, Αγία Μαρίνα, Λουτρά και Μυτιλήνη.
Τέλος, πρέπει να σημειωθεί η παρατήρηση του Fouqué ότι η θέση των ερειπίων, που μελετήθηκε απ’ αυτόν με πολλή προσοχή, απέδειξε ότι όλες οι διευθύνσεις φαίνονταν να συντρέχουν σ’ ένα σημείο, το οποίο έκειτο στα βορειοανατολικά της νήσου και σε μικρή απόσταση από την ακτή, όπου και πρέπει να ήταν το κέντρο της δόνησης. Οι παρατηρήσεις, που έγιναν στη Σμύρνη και τις Κυδωνίες και στην ακτή της Μικράς Ασίας, όπως αναφέρει ο Γάλλος σεισμολόγος, επιβεβαίωσαν το συμπέρασμά του.
Ο Κουλουμδάδος καταστράφηκε ολοσχερώς, σχεδόν ισοπεδώθηκε. Στην Καλλονή μια επιγραφή, που βρίσκεται στην αριστερή πλευρά του εξωνάρθηκα της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής, δίνει πληροφορίες για το μέγεθος της καταστροφής.
Μεγάλο μέρος της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής γκρεμίστηκε, ενώ ο ιερός ναός του Αγίου Ιωάννου κατέρρευσε. Γκρεμίστηκε και το μοναστήρι της Μυρσινιώτισσας, που βρίσκεται λίγο βορειότερα από την Καλλονή, και τα χωριά, που βρίσκονται κοντά στα παράλια των δύο κόλπων του νησιού, σχεδόν καταστράφηκαν, κατά τον πλοίαρχο του Γαλλικού πολεμικού «Προμηθέας».
Ο Αφάλωνας καταστράφηκε ολοσχερώς, αφού μετά τον σεισμό ακολούθησε πυρκαγιά. Είναι όμως λυπηρό το ότι λείπουν ακριβή στοιχεία για κάθε χωριό. Δρόμοι και τηλεπικοινωνίες δεν υπήρχαν ακόμα και μόνο με τα παραθαλάσσια μέρη ήταν δυνατή η επικοινωνία.
Πιστεύεται ότι και ο Fouqué, κατά την τετραήμερη παραμονή του στη Λέσβο, δεν ήταν δυνατόν να επισκεφτεί όλα τα χωριά που αναφέρει. Συγκέντρωσε τις πληροφορίες του και από άλλες πηγές. Οι διάφορες ενθυμήσεις για άλλα μέρη του νησιού αναφέρουν μόνο το γεγονός. Τα αναφερόμενα από τον Τύπο φαίνονται υπερβολικά. Πληροφορίες σημαντικές υπάρχουν μόνο για την πόλη της Μυτιλήνης.
Ο Κανταρτζής αναφέρει ότι όλα τα κτίρια της Μυτιλήνης σχεδόν κατέρρευσαν, κυρίως δε όσα ήταν λίγο ή πολύ λίθινα. Η μεγαλύτερη καταστροφή έγινε κατά μήκος της αγοράς, που κείται επί του αρχαίου Ευρίπου, και στο Νέο Χωριό, δηλαδή στο μεσαίο λόφο της Μυτιλήνης. Το φρούριο της Μυτιλήνης σε πολλά μέρη κατέρρευσε, καθώς και μερικά σημεία από τις αψίδες του υδραγωγείου της Μόριας. Ζημιά έπαθε και το υδραγωγείο της Μυτιλήνης. Ο Ε΄ κώδικας της Μητρόπολης Μυτιλήνης αναφέρει ότι άχρηστεύθηκαν η Μητρόπολη Μυτιλήνης, πέντε ιεροί ναοί, τρία εκπαιδευτικά καταστήματα, το νοσοκομείο, η εκκλησία των καθολικών, πέντε τζαμιά, σχολεία οθωμανικά και άλλα. Ο Fouqué σημειώνει ότι μεγαλύτερη ενέργεια είχε ο σεισμός στη Μυτιλήνη, αν και σε πολλά χωριά η καταστροφή ήταν πιο γενική.
Η καθολική εκκλησία, που είχε κτιστεί πριν από λίγο (1856) και με καλά υλικά, είχε και τους δυο πλευρικούς τοίχους αναποδογυρισμένους προς το νότο. Αλλά και οι παχείς τοίχοι του κάστρου αναποδογύρισαν. Το σπίτι του πρόξενου τη Αυστρίας Bargigli άντεξε στους κραδασμούς, όλα όμως τα βαριά αντικείμενα του σπιτιού εκσφενδονίσθηκαν προς το νότο. Ένα βαρόμετρο, κρεμασμένο στον τοίχο ενός δωματίου από την πλευρά του βορρά, πετάχτηκε στον κήπο από ένα ανοιχτό παράθυρο, στην αντίθετη πλευρά. Του Bargigli όμως του προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση ότι οι ψηλοί τοίχοι, δηλαδή η πλειοψηφία των μιναρέδων και τα καμπαναριά έμειναν όρθια, ενώ χαμηλοί τοίχοι, όπως ο φράχτης του τούρκικου νεκροταφείου, ύψους 1,20 μέτρων, καταστράφηκαν ολοσχερώς.
Πρέπει να αναφερθεί ότι για το μέγεθος της καταστροφής κύρια ευθύνη είχε και ο τρόπος κατασκευής των σπιτιών στη Λέσβο εκείνη την εποχή. Ως προς τον αριθμό των θυμάτων, κανείς δεν μπορεί να τον βεβαιώσει με σχετική έστω ακρίβεια.
Ο έρανος
Οι κάτοικοι από το Ακράσι Πλωμαρίου, προκειμένου να συλλέξουν χρήματα για την ανακατασκευή της εκκλησίας τους, της Αγίας Παρασκευής, έστειλαν στη Ρωσία δύο εκπροσώπους, στους οποίους παρέδωσαν ένα έγγραφο εξουσιοδότησης της κοινότητας, με ημερομηνία 2-6-1867, που φέρει με οθωμανική γραφή τις σφραγίδες «τας βουλάς του χωριού», τη μία των μουχτάρηδων και την άλλη των δημογερόντων, μιας και η Λέσβος ήταν για 450 χρόνια τουρκοκρατούμενη, από το 1462 μέχρι την απελευθέρωση του 1912. Στο έγγραφο αυτό, που φωτογραφία του δημοσιεύεται στο βιβλίο «Ένας αιώνας Ακράσι (1832-1932)», αναφέρονται μεταξύ άλλων, τα εξής σύμφωνα με παλαιότερο δημοσίευμα της ιστοσελίδας emprosnet.
«Εδώ εσυμφoνίσαμε οι κάτοικοι του χωρίου ακρασίου εν Μιτυλήνη και στέλομεν καλός τον Κύριον γιαννάκην βερβέρην και γιαννάκη ασπρολούπον διά να γυρίσουν διά βοήθια της εκκλησίας μας ευρισκομένην αγίας οσιομάρτυρος χριστού παρασκευή διά ροσίαν {…} και όσοι έχουν ευχαρίστησιν ο καθείς χριστιανός θέλη μας βοηθήση με αυτό που έπαθεν (η εκκλησία) από κάψιμο από το έτος το 1865 και από τότες και αργότερα με την κακήν μας στενοχορία εκάμαμε το κτίριον της και αρχίσαμεν να κάμομεν και την σκέπασιν ήλθεν πάλιν ο σεισμός εφέτος (το 1867) και τα ίδια πάλιν εγίνηκαν. Τόρα δεν εδυνάμεθα να την κάμομε και όποιος έχει ευχαρίστησιν ο καθείς χριστιανός ας βοηθήση και θέλη όπος τον έχομε ως θεόν».
Το πρώτο μυθιστόρημα του Στρατή Μυριβήλη έχει τον τίτλο «Ο σεισμός» ή «Η Θεία οργή» και αναφέρεται στο μεγάλο σεισμό του 1867 που είχε πλήξει τη Μυτιλήνη. Το συγκλονιστικό γεγονός του σεισμού δεν άφησε επίσης ασυγκίνητο τον ριμαδόρο της εποχής, που περιγράφει τη συμφορά στην ακόλουθη ρίμα, όπως αναφέρει η ιστοσελίδα paleochori-lesvos.blogspot.com
φιγκρασθήτε να σας πω το θλιβερό τραγούδι.
Η Μυτιλήνη χάλασε τσι να την λυπηθούτι…
Ακούν τη γη τσι μούγκριζει τσι πέφτουν τα ντουβάρια,
πλακώνουν νέους τσι πιδιά, πλακώνουν παλικάρια.
Άλλοι έκλαιγαν τις μάννες των τσι άλλοι τα πιδιά τους.
(…………………………………………………………….)
Μυτιλινιούδες έμουρφις στουν κόσμου ξακουσμένις,
ο Θιος οργή σας έστειλε, να κλαίτε οι καϊμένες.
Τον τόπου σας εχάλασε τσι σεις θε να χαθήτε,
άλλου μην περιμένετι, του Χάρου καρτηρείτι.
Παπάδες τσι γραμματιτσοί ούλοι συμμαζουχθήτι,
παράκκλησις τσι προσηυχές, αυτό μόνο ζητείτι.
Κάτω από το τραγούδι σημειώνεται και το όνομα του ριμαδόρου: Ν. Ξινέλλης.
Πηγές: Κωνσταντίνος Μ.Ταξείδης, Μελέτη της Ιστορικής Σεισμικότητας των Νήσων του Ανατολικού Αιγαίου
ΟΑΣΠ, wikipedia, «Οι σεισμοί της Ελλάδας», των Παπαζάχου Β. & Παπαζάχου Κ. (1989)
