Μερικά όνειρα είναι ευχάριστα, ενώ άλλα είναι τρομακτικά και πολλά παραμένουν ένα μυστήριο. Οι άνθρωποι προσπαθούν να τα εξηγήσουν ανάλογα με την συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκονται.
Οι άνθρωποι που μιλούν περισσότερες από μία γλώσσα και συγκεκριμένα εκείνοι που χρησιμοποιούν πολύ, για την δουλειά τους ας πούμε, μια ξένη γλώσσα και όχι την μητρική τους, συχνά διαπιστώνουν -και αναφέρουν- ότι βλέπουν όνειρα σε αυτήν την ξένη γλώσσα, αυτή που χρησιμοποιούν περισσότερο και που δεν είναι η μητρική τους. Το ερώτημα είναι πώς και γιατί ο εγκέφαλός μας φτιάχνει αυτά τα πολύγλωσσα όνειρα και πώς αυτά θα μπορούσαν να επηρεάσουν τις γλωσσικές μας δεξιότητες, στην πραγματική ζωή.
Με μια πρώτη μάτια μπορεί να μην φαίνεται περίεργο το γεγονός ότι οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν διάφορες γλώσσες κατά τη διάρκεια της ημέρας, ή και οι άνθρωποι που μόλις αρχίζουν να μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα, χρησιμοποιούν τις ξένες γλώσσες και στα όνειρά τους. Η γλώσσα που μιλάμε κατά τη διάρκεια της ημέρας μεταφέρεται γενικά και στις νύχτες μας. Μια μελέτη σε κωφούς και σε άτομα με απώλεια ακοής διαπίστωσε, για παράδειγμα, ότι επικοινωνούσαν στα όνειρά τους, με τον ίδιο τρόπο που επικοινωνούν και όταν είναι ξύπνιοι, δηλαδή μέσω της νοηματικής γλώσσας.
Οι γλώσσες των ονείρων μας
Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά. Κατ’ αρχάς, ο εγκέφαλος αντί να αναπαράγει τυχαία γλωσσικά αποσπάσματα από την ημέρα μας, φαίνεται ότι τα αναμειγνύει με κάθε είδους ανησυχίες, αναμνήσεις και προβλήματα της ημέρας. Μπορεί ακόμη και να δημιουργήσει ολόκληρους διαλόγους σε μια άγνωστη, φανταστική γλώσσα ή σε μια γλώσσα που ο άνθρωπος έχει γνωρίσει στην άγρυπνη ζωή, αλλά δεν τη μιλά. Υπάρχουν άνθρωποι που ονειρεύονται για παράδειγμα στα ιαπωνικά, τα οποία έχουν σπουδάσει, αλλά δεν τα χρησιμοποιούν.
Επίσης, συχνά οι άνθρωποι κατηγοριοποιούν τις γλώσσες που ονειρεύονται. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι στα όνειρά τους μπορεί να μιλούν τις γλώσσες που μιλούσαν καθημερινώς. Όταν όμως ονειρεύονται το πατρικό τους σπίτι, τότε το όνειρο, το βλέπουν στην γλώσσα της παιδικής τους ηλικίας. Επιπλέον, οι γλώσσες των ονείρων μπορεί να συνδέονται με ζητήματα πολιτισμού και ταυτότητας, όπως στην περίπτωση μιας Ταϊλανδοαμερικανίδας που ονειρεύτηκε ότι ψώνιζε ένα φόρεμα για την αδικοχαμένη αδελφή της και συζητούσε την επιλογή με τις ανιψιές της στα ταϊλανδέζικα και στα αγγλικά.
Υπάρχουν επίσης όνειρα γλωσσικού άγχους, στα οποία ο ομιλητής πασχίζει να γίνει κατανοητός σε μια ξένη γλώσσα, πρέπει να προλάβει ένα τρένο ή ένα αεροπλάνο και για να το πετύχει περνά από ένα γλωσσικό περιβάλλον σε ένα άλλο ή να αναζητά λέξεις σε ένα ονειρικό λεξικό. Μια Πολωνή που συμμετείχε σε σχετική έρευνα ανέφερε ότι ονειρεύτηκε μια αγγλική λέξη που δεν μπορούσε να καταλάβει – “τυχαία” – και στη συνέχεια την έψαξε όταν ξύπνησε. Μια Κροάτισσα ονειρεύτηκε ότι προσπαθούσε (αλλά δεν τα κατάφερνε) να επικοινωνήσει με έναν άγνωστο στα ιταλικά, στα γερμανικά και στα αγγλικά. Και όταν συνειδητοποίησαν ότι μιλούσαν και οι δύο πολωνικά τότε απλώς γέλασαν με ανακούφιση.
Οι επιστήμονες που ερευνούν τον ύπνο, υποστηρίζουν ότι ο μηχανισμός και η λειτουργία των ονείρων είναι αρκετά δύσκολο να καθοριστούν, εν μέρει επειδή τα όνειρα είναι ακόμα ένα αρκετά μυστηριώδες φαινόμενο. Αυτό που είναι πολύ καλύτερα κατανοητό, ωστόσο, είναι το πώς και το γιατί ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται τις γλώσσες και είναι μάλιστα σε θέση να μαθαίνει ακόμη και νέες λέξεις στην διάρκεια του ύπνου.
Μασάμε τα λόγια μας στο ύπνο μας
Οι ειδικοί ισχυρίζονται ότι ακόμα κι αν θεωρούμε πως ξέρουμε καλά την μητρική μας γλώσσα, στην πραγματικότητα συνεχίζουμε να την ενημερώνουμε, κάθε μέρα με την χρήση της. Ακόμη και οι ενήλικες εξακολουθούν να μαθαίνουν περίπου μία νέα λέξη κάθε δύο ημέρες στη μητρική τους γλώσσα, σύμφωνα με έρευνα του BBC. «Προφανώς, όταν είμαστε παιδιά, υπάρχει μεγάλη εκμάθηση νέων λέξεων, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα 10 χρόνια. Αλλά το κάνουμε αυτό όλη την ώρα, απλά δεν το παρατηρούμε», λέει ο Γκάρεθ Γκάσκελ, καθηγητής ψυχολογίας, διευθυντής στο εργαστήριο ύπνου, γλώσσας και μνήμης στο Πανεπιστήμιο του York.
«Όταν μαθαίνουμε μια νέα λέξη, ενημερώνουμε συνεχώς τις γνώσεις μας γύρω από αυτή τη λέξη μέχρι να την κατανοήσουμε καλά», λέει ο Γκάσκελ. Χαρακτηριστικά αναφέρεται στην λέξη «πρωινό», επειδή είναι μια λέξη που οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν με αυτοπεποίθηση. Αλλά όταν εμφανίζεται μια άλλη λέξη, ηχητικά παρόμοια, τότε ο άνθρωπος μπορεί να έχει ζητήματα.
Το brekfast και το Brexit
Το πρωινό (brekfast) έχει έναν πολύ ισχυρό ανταγωνιστή τα τελευταία χρόνια, την λέξη Brexit. Για όσο διάστημα η λέξη «Brexit» ανταγωνιζόταν την λέξη «brekfast» στο μυαλό των ανθρώπων, συνέβαιναν μπερδέματα, σύμφωνα με το BBC. Πολιτικοί και δημοσιογράφοι επινόησαν φράσεις όπως “Brexit σημαίνει πρωινό” και “Προχωρούμε με ένα σκληρό πρωινό». Για να χρησιμοποιήσουμε σωστά τη νέα λέξη και να τη διακρίνουμε από τις παρόμοιες ηχητικά λέξεις, πρέπει να τη συνδέσουμε με τις υπάρχουσες γνώσεις μας, λέει ο Γκάσκελ: «Και για να το κάνουμε αυτό, πρέπει να κοιμηθούμε λίγο».
Κατά τη διάρκεια του ύπνου συμβαίνει αυτή η ενσωμάτωση της παλιάς και της νέας γνώσης. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, ο ιππόκαμπός μας, ο οποίος ειδικεύεται στη γρήγορη απορρόφηση πληροφοριών, απορροφά τις νέες λέξεις. Τη νύχτα, μεταβιβάζει τις νέες πληροφορίες σε άλλα μέρη του εγκεφάλου, όπου μπορούν να αποθηκευτούν και να συνδεθούν με άλλες σχετικές πληροφορίες. Αυτό μας βοηθά να επιλέγουμε τη σωστή λέξη σε κάθε περίπτωση και να καταστέλλουμε τις ανταγωνιστικές λέξεις.
Αυτή η διαδικασία είναι ουσιαστικά η ίδια και στα όνειρα, ανεξάρτητα από το αν η λέξη είναι στην πρώτη ή στην δεύτερη γλώσσα, σύμφωνα με τον Γκάσκελ. Στην περίπτωση των πολύγλωσσων ανθρώπων, οι ξένες λέξεις αποθηκεύονται επίσης σε αυτό το τεράστιο νοητικό απόθεμα και επιλέγονται για χρήση ή καταστέλλονται με παρόμοιο τρόπο.
«Μπορείτε να φανταστείτε ότι έχετε ένα είδος ετικέτας στις αναμνήσεις σας», λέει ο Γκάσκελ. «Έτσι, αν μιλάτε γερμανικά και αγγλικά, κάθε μία από τις λέξεις που γνωρίζετε θα έχει ετικέτα για τη γλώσσα», εξηγεί ο Γκάσκελ και συνεχίζει: Αυτό σημαίνει ότι όταν μιλάτε, καταπιέζετε τις μισές από αυτές τις λέξεις και εστιάζετε στις άλλες μισές».
Τα όνειρα REM
Η διαδικασία ενσωμάτωσης και παγίωσης συμβαίνει κατά τη διάρκεια μιας φάσης που είναι γνωστή ως βαθύς ύπνος ή ύπνος αργών κυμάτων. Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από αργά εγκεφαλικά κύματα και σπόνδυλους υψηλότερης συχνότητας. Τα σύνθετα όνειρα τείνουν να συμβαίνουν κατά τη διάρκεια μιας διαφορετικής φάσης, γνωστής ως φάση ταχείας κίνησης των ματιών (REM).
«Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο ύπνος REM παίζει κάποιο ρόλο σε όλη αυτή τη διαδικασία παγίωσης και ότι ο ρόλος του είναι να τακτοποιεί τα πράγματα και ίσως να εξομαλύνει τις ακατέργαστες άκρες», λέει ο Γκάσκελ. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι εκτός από την επεξεργασία πληροφοριών κατά τη διάρκεια της ημέρας, ο εγκέφαλός μας μπορεί επίσης να μάθει νέες λέξεις ενώ κοιμάται. Ωστόσο υπάρχει ένας περιορισμός στην εκμάθησης οποιασδήποτε νέας πληροφορίας όταν κοιμόμαστε: Δεν μπορούμε γενικά να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις πληροφορίες με συνειδητό, ρητό τρόπο όταν είμαστε ξύπνιοι.
Ο Ματιέ Κορομά, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης, στο Βέλγιο, ο οποίος ειδικεύεται στον ύπνο και τη νόηση, είναι συν-συγγραφέας μιας σειράς μελετών που συμπληρώνουν την εικόνα για το πώς και πότε ασχολούμαστε με τη γλώσσα, στον ύπνο μας. «Βασικά, το μήνυμα είναι ότι είστε σε θέση να μάθετε [λέξεις σε άλλες] γλώσσες κατά τη διάρκεια του ύπνου, ακόμη και νέες γλώσσες που δεν έχετε ξανακούσει, αλλά το κάνετε με πολύ διαφορετικό τρόπο από ό,τι όταν είστε ξύπνιοι», λέει.
Πρώτον, αυτός και η ομάδα του ανακάλυψαν ότι όταν κοιμόμαστε, μπορούμε ακόμα να ξεχωρίσουμε την ψεύτικη από την πραγματική γλώσσα. Στους κοιμώμενους συμμετέχοντες έπαιζαν ταυτόχρονα στο ένα αυτί μια ηχογράφηση πραγματικής ομιλίας στη μητρική τους γλώσσα και στο άλλο αυτί ανούσια ψευδο-ομιλία. Οι ερευνητές κατέγραφαν την εγκεφαλική τους δραστηριότητα, χρησιμοποιώντας ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (ΗΕΓ), ενώ συνέβαινε αυτό. Τα αποτελέσματα του ΗΕΓ έδειξαν ότι ο εγκέφαλος των κοιμισμένων συμμετεχόντων εστίαζε στην πραγματική ομιλία, αλλά όχι στην ψεύτικη. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της έντονης, στα όνειρα, φάσης REM, οι συμμετέχοντες είχαν την τάση να αποκλείουν ή να καταστέλλουν την εισερχόμενη ομιλία.
Ο Κορομά, υποδεικνύει ότι αυτό μπορεί να συνέβαινε επειδή ο εγκέφαλος εστίαζε σε εσωτερικές διεργασίες: «Όταν είμαστε βαθιά βυθισμένοι στα όνειρα, κλείνουμε τα μάτια μας (απορρίπτουμε) τα πράγματα που μπορούν να διαταράξουν τα όνειρά μας», λέει.
Σε μια ξεχωριστή μελέτη της ομάδας, οι ερευνητές έπαιζαν ιαπωνικές λέξεις σε αυτούς που κοιμούνταν, μαζί με ήχους που υπαινίσσονταν το νόημά τους. Για παράδειγμα, η λέξη “inu” (σκύλος) αναπαράχθηκε μαζί με έναν ήχο γαυγίσματος και η λέξη “kane” (καμπάνα) αναπαράχθηκε μαζί με τον ήχο από κουδούνια. Διαφορετικές λέξεις αναπαράγονταν κατά τη διάρκεια δύο διαφορετικών φάσεων του ύπνου: του ελαφρού ύπνου και της φάσης REM με έντονα όνειρα. Και πάλι, οι ερευνητές κατέγραψαν την εγκεφαλική δραστηριότητα των συμμετεχόντων με τη χρήση ΗΕΓ.
Όταν ξύπνησαν, οι συμμετέχοντες ήταν σε θέση να συσχετίσουν σωστά τις λέξεις που ακούστηκαν κατά τη φάση του ελαφρού ύπνου με τις σχετικές εικόνες, συνδυάζοντας, για παράδειγμα, τη λέξη “inu” με την εικόνα ενός σκύλου. Ωστόσο, όταν επρόκειτο για τις λέξεις που ακούγονταν κατά τη φάση REM, το αποτέλεσμα των συνδυασμών ήταν τυχαίο.
«Κάθε φορά που ερευνούσαμε τον ύπνο REM, δηλαδή τη φάση όπου έχουμε την πιο έντονη ονειρική δραστηριότητα, δεν μπορούσαμε να βρούμε αδιάσειστα στοιχεία ότι υπάρχει μάθηση», λέει ο Κορομά. Προσθέτει πάντως ότι αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να μάθουμε κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, απλώς χρειάζεται περισσότερη έρευνα για να καταλάβουμε αν είναι δυνατόν.
Καλύτερη η μάθηση την ημέρα
Τώρα το ερώτημα που προκύπτει είναι: « Όλα αυτά σημαίνουν ότι μπορούμε να μάθουμε αβίαστα ιαπωνικά στον ύπνο μας, αρκεί να ακούμε ένα μάθημα ιαπωνικών όλη τη νύχτα;» Όχι απαραίτητα. «Μπορεί στην πραγματικότητα να γυρίσει μπούμερανγκ, διαταράσσοντας την ανάπαυσή σας», λέει ο Κορομά. Μάλιστα επισημαίνει ότι στην έρευνα, οι συμμετέχοντες έμαθαν τις λέξεις πολύ πιο γρήγορα όταν ήταν ξύπνιοι, παρά όταν κοιμούνταν. Και ήταν σε θέση να τις χρησιμοποιούν με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, επειδή τις είχαν μάθει συνειδητά.
«Η εγρήγορση είναι καλή για τη μάθηση, και ο ύπνος είναι περισσότερο για την επανάληψη», λέει ο Κορομά. «Είναι μια διαδραστική διαδικασία, είναι συμπληρωματική, που σημαίνει ότι μαθαίνεις κατά τη διάρκεια της ημέρας και κατά τη διάρκεια του ύπνου ταξινομείς αυτές τις πληροφορίες, παγιώνεις κάποιες από τις αναμνήσεις σου και προσπαθείς να τις βάλεις σε νέα πλαίσια».
Το επόμενο ερώτημα που προκύπτει είναι αν υπάρχουν άλλοι τρόποι να χρησιμοποιήσουμε τον ύπνο για να μάθουμε γλώσσες; «Ο καλύτερος τρόπος για να το κάνετε είναι πιθανώς να μάθετε μια νέα γλώσσα πριν κοιμηθείτε και στη συνέχεια να αναπαράγετε μερικές από τις λέξεις που μόλις ακούσατε, ενώ κοιμάστε», λέει ο Κορομά. Ένας ερευνητής του Πανεπιστημίου της Βέρνης συνιστά να μελετάμε νέες λέξεις κατά τη διάρκεια της ημέρας, αλλά «το βράδυ να εστιάζουμε στο να κοιμόμαστε αρκετά. Τότε ο εγκέφαλος θα κάνει αυτό που πρέπει να κάνει».
Επίλυση προβλημάτων στον ύπνο μας
Βέβαια αυτές οι έρευνες έχουν απομακρυνθεί κάπως από τα πολύγλωσσα όνειρα. Όσον αφορά λοιπόν τον πιθανό ρόλο των πολύγλωσσων ονείρων σε αυτή τη νυχτερινή διαδικασία μάθησης, οι ερευνητές είναι επιφυλακτικοί. «Είναι πολύ, πολύ δύσκολο να προσδιορίσουμε πώς τα πολύγλωσσα όνειρα μπορεί να ταιριάζουν σε αυτό», λέει ο ερευνητής στο πανεπιστήμιο της Βέρνης Μαρκ Τσιστ.
Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι ο ευρύτερος γνωστικός σκοπός των ονείρων είναι ακόμη ασαφής. Μια ιδέα, σύμφωνα με τον Τσίστ, είναι ότι αποτελούν περισσότερο ένα υποπροϊόν “του εγκεφάλου που είναι ενεργός και ταξινομεί τα ίχνη της μνήμης”. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα όνειρα είναι εντελώς άσχετα με τη διαδικασία εκμάθησης της γλώσσας, αλλά σημαίνει ότι απλώς είναι ίσως μια συνέπεια και όχι το κύριο γεγονός.
«Είναι πολύ πιθανό ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου, όταν βλέπουμε όνειρα σε δύο γλώσσες, ο εγκέφαλος προσπαθεί να συνδέσει αυτές τις δύο γλώσσες», λέει ο Τσιστ. «Αλλά η χαοτική, ατομική φύση των ονείρων και των φυσικών γλωσσών, καθιστά δύσκολο να πούμε κάτι πιο οριστικό.»
Ο Κορομά, επισημαίνει ότι ο ύπνος REM σχετίζεται με την επίλυση προβλημάτων, και με την συναισθηματική ρύθμιση. Με παρόμοιο τρόπο, τα όνειρα μπορεί να μας επιτρέπουν να δοκιμάσουμε νέες λέξεις ή φράσεις σε διαφορετικά σενάρια, ή να εξερευνήσουμε συναισθήματα γύρω από τις γλώσσες που μιλάμε.
Η Ντανούτα Γκάμπρις Μπάρκερ, καθηγήτρια ψυχογλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σιλεσίας, στην Πολωνία, ερευνώντας τα όνειρα πολύγλωσσων ανθρώπων, λέει ότι μπορεί τα όνειρα αυτά να εκφράζουν “φόβους και επιθυμίες” γύρω από την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας, ή και την λαχτάρα να μάθουμε αυτή την γλώσσα σαν την μητρική μας.
Που σημαίνει ότι τα πολύγλωσσα όνειρα παραμένουν ένα μικρό μυστήριο, τουλάχιστον όσον αφορά την πρακτική τους λειτουργία.
