Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο καθηγητής Yigal Ronen, πυρηνικός μηχανικός του Πανεπιστημίου Ben-Gurion και ερασιτέχνης συλλέκτης αρχαιοτήτων, επισκέφθηκε την αγορά των Βεδουίνων στο Be’er Sheva. Εκεί του προσέφεραν έναν μικροσκοπικό πήλινο αντικείμενο που έφερε την εικόνα ενός λιονταριού που βρυχάται και μια αρχαία εβραϊκή γραφή.
Οι εικόνες στη βούλα, ή το αποτύπωμα της σφραγίδας, ήταν εύκολα αναγνωρίσιμες. Έμοιαζε με αποτύπωμα, αν και μικρότερο και ακατέργαστο, της σφραγίδας της Μεγιδδώ.
Επρόκειτο για ένα έργο τέχνης, που ανακαλύφθηκε από αρχαιολόγους στις αρχές του 20ού αιώνα. Και κάποτε ήταν η βασιλική σφραγίδα που χρησιμοποιούσε ένας ανώτερος αξιωματούχος στην αυλή του βασιλιά Ιεροβοάμ Β’, ο οποίος κυβερνούσε το Βασίλειο του Ισραήλ τον όγδοο αιώνα π.Χ.
Η πρωτότυπη σφραγίδα, που βρέθηκε ανάμεσα στα ερείπια της αρχαίας Μεγιδδώ στο βόρειο Ισραήλ, ήταν τόσο διάσημη στο σύγχρονο Ισραήλ που η εικόνα της είχε αποτυπωθεί στο νόμισμα μισού σεκέλ που εκδόθηκε το 1980. Ο Ronen υποψιάστηκε ότι η πήλινη βούλα που του προσφέρθηκε ήταν μια πλαστογραφία εμπνευσμένη από την αρχαία σφραγίδα και το σύγχρονο νόμισμα. Παρ’ όλα αυτά, την αγόρασε για το ευτελές ποσό των δέκα σέκελ (2,70 δολάρια ΗΠΑ), μόνο και μόνο για την περίπτωση που αποδεικνυόταν ότι επρόκειτο για κάτι άλλο.
Περίπου 40 χρόνια αργότερα αποδείχθηκε ότι ήταν πράγματι κάτι άλλο: δεν ήταν πλαστό. Ήταν το παλαιότερο γνωστό αποτύπωμα σφραγίδας με αρχαία εβραϊκή γραφή. Είναι αλήθεια ότι δεν είναι αποτύπωμα της ίδιας της σφραγίδας της Μεγιδδώ, αλλά είναι από την ίδια εποχή και έχει την ίδια εικόνα. Μια ομάδα ερευνητών υπέβαλε το μικροσκοπικό τεχνούργημα, διαστάσεων μόλις 23 επί 19 χιλιοστά, σε μια σειρά επιστημονικών εξετάσεων, πολλές από τις οποίες δεν είχαν καν αναπτυχθεί όταν η βούλα ήρθε στην επιφάνεια στο Be’er Sheva.
Και παρόλο που τα μη διακριβωμένα τεχνουργήματα από την αγορά αρχαιοτήτων είναι πάντα ύποπτα, οι επιστήμονες δεν βρήκαν κανένα στοιχείο πλαστογραφίας, ανέφερε η ομάδα σε πρόσφατη δημοσίευση στο «Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University. (Μια προηγούμενη έκθεση σχετικά με την έρευνά τους δημοσιεύθηκε στο εβραϊκό περιοδικό Eretz Israel το 2021).
“Δεν μπορείς να αποδείξεις με βεβαιότητα ότι κάτι είναι αυθεντικό, αλλά μπορείς να αποδείξεις μια πλαστογραφία, και αυτό περνάει όλα τα τεστ”, που σημαίνει ότι πιθανότατα δεν είναι πλαστό, λέει ο καθηγητής Yuval Goren του Πανεπιστημίου Ben-Gurion. Είναι ειδικός στην εφαρμογή προηγμένων επιστημονικών μεθόδων σε αρχαιολογικά ευρήματα κι έχει με μακρόχρονη εμπειρία στην ανίχνευση πλαστογραφιών.
Υπηρέτης του βασιλιά
Η πρωτότυπη σφραγίδα από τη Μεγιδδώ,(την αρχαία τοποθεσία που είναι γνωστή στη χριστιανική παράδοση ως Αρμαγεδδών) έχει από μόνη της μια παράξενη και συναρπαστική ιστορία. Βρέθηκε το 1904 από την αποστολή με επικεφαλής τον Αμερικανό αρχαιολόγο Gottlieb Schumacher. Είναι φτιαγμένη από ίασπη, φέρει το σύμβολο του λιονταριού που βρυχάται και την επιγραφή “L’Shema eved Yerovam” που σημαίνει «ανήκε στον Shema, υπηρέτη του Ιεροβοάμ».
Τα στρώματα στα οποία βρέθηκε χρονολογούνται στον όγδοο αιώνα π.Χ. και συνδέονται με την ασσυριακή καταστροφή της ισραηλιτικής πόλης. Αυτό έδειξε ότι η σφραγίδα ανήκε σε αξιωματούχο της κυβέρνησης του Ιεροβοάμ Β’, ο οποίος, σύμφωνα με τη Βίβλο, κυβέρνησε για 41 χρόνια το Ισραήλ στο πρώτο μισό του όγδοου αιώνα π.Χ. Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι αυτός έφερε το βασίλειο στο απόγειο της ευημερίας του, λίγες δεκαετίες πριν από την πτώση του στην ανερχόμενη και επεκτεινόμενη Αυτοκρατορία των Ασσυρίων.
Η εικονογραφία επιβεβαίωσε επίσης ότι ο εν λόγω Ιεροβοάμ ήταν πράγματι ο βασιλιάς, καθώς το λιοντάρι που βρυχάται ήταν σύμβολο βασιλικής εξουσίας που το Ισραήλ και η Ιουδαία είχαν υιοθετήσει από τον πολιτισμό των Ασσυρίων.
Στη Μεσοποταμία αυτό το σύμβολο αντιπροσώπευε επίσης τη θεά Ιστάρ. Πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι στο Ισραήλ και την Ιουδαία, το λιοντάρι μπορεί επίσης να ήταν ένα υποκατάστατο της κύριας ισραηλιτικής θεότητας, του Γιαχβέ.
Παρεμπιπτόντως, ο Ιεροβοάμ Β’ που αναφέρεται σε όλη αυτή την ιστορία δεν πρέπει να συγχέεται με τον πρώτο ηγεμόνα με αυτό το όνομα, τον ιδρυτή του Βασιλείου του Ισραήλ, ο οποίος σύμφωνα με τη Βίβλο αποσπάστηκε από τον θρόνο του Δαβίδ και το Βασίλειο της Ιουδαίας, κάποια στιγμή στα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ.
Η ιστορία του Ιεροβοάμ Α’ παραμένει χαμένη στην ομίχλη του χρόνου, μαζί με το ευρύτερο ερώτημα αν η μεγάλη ενωμένη μοναρχία των προκατόχων του, του Δαβίδ και του Σολομώντα, υπήρξε πραγματικά.
Παρόλα αυτά, η σφραγίδα Shema ήταν ένα εξαιρετικό εύρημα. Ήταν και παραμένει η παλαιότερη γνωστή εβραϊκή βασιλική σφραγίδα και μια πρώιμη επιβεβαίωση της ιστορικής ύπαρξης ενός χαρακτήρα που εμφανίζεται στη Βίβλο.
Την εποχή της ανακάλυψης, η Παλαιστίνη κυβερνιόταν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ο Σουμάχερ έστειλε τη σφραγίδα ως δώρο στον σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη, όπου στη συνέχεια εξαφανίστηκε από τη συλλογή του παλατιού Τοπκαπί. Η τοποθεσία της παραμένει άγνωστη. Ευτυχώς, ο αρχαιολόγος έφτιαξε φωτογραφίες, γύψινα εκμαγεία και ένα χάλκινο αντίγραφο του τεχνουργήματος προτού το πακετάρει στην Κωνσταντινούπολη, και έτσι είναι δυνατόν να συγκριθεί με τη βούλα που ήρθε στην επιφάνεια στην αγορά του Μπε’ερ Σεβά.
Το αποτύπωμα της σφραγίδας φέρει την ίδια επιγραφή με την αρχική σφραγίδα, αν και τα γράμματα είναι λίγο μουτζουρωμένα και δεν έχουν μεταφερθεί όλα πλήρως στον πηλό. Η βούλα έχει επίσης περίπου το μισό μέγεθος από τη σφραγίδα της Μεγιδδώ, και η εικόνα του λιονταριού είναι χαμηλότερης καλλιτεχνικής ποιότητας, γιατί εμφανίζονται λιγότερες λεπτομέρειες.
Αυτό σημαίνει ότι ήταν σαφές από την αρχή ότι ακόμη και αν η βούλα ήταν αυθεντική, δεν είχε φτιαχτεί από την αυθεντική σφραγίδα Shema, αλλά από ένα αντίγραφο, εξηγεί ο Shmuel Ahituv, συνταξιούχος καθηγητής της Βίβλου και των αρχαίων κοντινών ανατολικών σπουδών στο Ben-Gurion και επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης.
Η ομάδα διεξήγαγε μια σειρά εργαστηριακών δοκιμών, συμπεριλαμβανομένης πετρογραφικής ανάλυσης, που έδειξαν ότι ο πηλός στη βούλα ήταν χαρακτηριστικός της Γαλιλαίας και των υψωμάτων του Γκολάν, της περιοχής που περιλαμβάνει την Μεγιδδώ και ήταν η καρδιά του αρχαίου Βασιλείου του Ισραήλ.
Η σάρωση με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο δεν εντόπισε κανένα σύγχρονο υλικό, όπως κόλλες, που θα μπορούσε κανείς να βρει σε μια πλαστογραφία, αναφέρουν ο Ahituv και οι συνεργάτες του. Επιπλέον, η ομάδα εντόπισε μια πατίνα: μια συσσώρευση ασβεστίτη που συχνά λαμβάνεται ως ένδειξη ότι ένα αρχαίο τεχνούργημα είναι αυθεντικό.
Τώρα, μια πατίνα είναι παρόμοια με το στρώμα ασβεστίτη που συσσωρεύεται στον πυθμένα ενός βραστήρα. Μπορεί να παραποιηθεί, προειδοποιεί ο Γκόρεν. Ωστόσο, οι επιστήμονες έχουν τρόπους να προσδιορίσουν αν η πατίνα ενός αντικειμένου σχηματίστηκε επί αιώνες ή χιλιετίες σε φυσικές συνθήκες ή αν δημιουργήθηκε τεχνητά σε εργαστήριο σε υψηλές θερμοκρασίες, δήλωσε τηλεφωνικά στη Haaretz.
Στην περίπτωση της βούλας Shema, η ισοτοπική ανάλυση του οξυγόνου και του άνθρακα στην πατίνα έδειξε φυσιολογικές τιμές όσον αφορά τη θερμοκρασία και τη φυσική σύνθεση του νερού για τη Γαλιλαία τα τελευταία 3.000 χρόνια, διαπίστωσαν οι ερευνητές. Περαιτέρω ενίσχυση της υπόθεσης για την αυθεντικότητα αποτελεί το γεγονός ότι οι περισσότερες από αυτές τις δοκιμές δεν υπήρχαν όταν αγοράστηκε η βούλα στο Be’er Sheva, οπότε ένας πιθανός πλαστογράφος δεν θα είχε καμία γνώση για το πώς θα μπορούσε ενδεχομένως να τις παρακάμψει, εξηγεί ο Goren.
Έχετε απόδειξη;
Οι ερευνητές μπόρεσαν επίσης να προσδιορίσουν ότι το αποτύπωμα της σφραγίδας ήταν μια “φορολογική βούλα” – ένας τύπος που χρησιμοποιούσε η βασιλική διοίκηση στο Ισραήλ και την Ιουδαία για να σφραγίζει αποστολές φόρων σε είδος. Το γνωρίζουμε αυτό επειδή οι βούλες που επικολλούνται σε έγγραφα φέρουν στην πίσω πλευρά τους αποτυπώματα από παπύρους και νήματα. Αλλά το πίσω μέρος αυτού του αποτυπώματος της σφραγίδας εμφανίζει το αχνό μοτίβο σταυροειδούς διαγράμμισης ενός λινού υφάσματος, πιθανώς ενός σάκου που περιείχε ό,τι προϊόν αποδιδόταν στον βασιλιά ως πληρωμή φόρου, λέει ο Ahituv.
Τα τεστ έδειξαν έδειξαν ότι η πήλινη βούλα είχε επίσης ψηθεί σε υψηλή θερμοκρασία, γι’ αυτό πιθανώς επιβίωσε μέχρι σήμερα, και αυτό γινόταν συνήθως για τις φορολογικές βούλες επειδή λειτουργούσαν ως ένα είδος απόδειξης, αποδεικτικό δηλαδή στοιχείο που έπρεπε να διατηρηθεί για να δείξει ότι ο φόρος είχε καταβληθεί, σημειώνει ο Goren.
Επιβεβαίωσαν επίσης ότι η βούλα προέρχεται από το βόρειο Ισραήλ και έφτασε στο Be’er Sheva, στο νότιο τμήμα της χώρας, μόνο στη σύγχρονη εποχή, προσθέτει.
Αν και το γεγονός ότι η βούλα εμφανίστηκε στην αγορά αρχαιοτήτων μας αφήνει στο σκοτάδι για πολλά από θέματα που την αφορούν, οι λεπτομέρειες αυτές μας δίνουν κάποια εικόνα για την ιστορία της και γιατί φαίνεται να υπήρχαν πολλές (ή τουλάχιστον δύο) σφραγίδες του Σέμα.
“Ο Σέμα πρέπει να ήταν ένας πολύ υψηλόβαθμος αξιωματούχος, ενδεχομένως το αντίστοιχο ενός πρωθυπουργού ή ενός ταμία”, σημειώνει ο Ahituv. “Πιθανώς είχε και άλλους αξιωματούχους κάτω από αυτόν και λάμβαναν αντίγραφο της σφραγίδας του, ώστε να μην χρειάζεται να κάθεται ο υπουργός και να υπογράφει κάθε φορολογική απόδειξη που έδινε”.
Ως εκ τούτου, η βούλα μας δίνει μια εικόνα της πολυπλοκότητας της αρχαίας ισραηλιτικής διοίκησης, λένε οι ερευνητές. Η βούλα αφ’ εαυτής είναι ένα σχεδόν ανήκουστο εύρημα. Έχουν ανακαλυφθεί αρκετές βούλες με ονόματα βιβλικών βασιλιάδων και χαρακτήρων, αν και αυτές τείνουν να είναι λίγο μεταγενέστερες και να προέρχονται από το Βασίλειο της Ιουδαίας, όπως οι βούλες του βασιλιά Εζεκία και του προφήτη Ησαΐα, οι οποίες χρονολογούνται στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.
Έχουν βρεθεί πολύ λίγα αποτυπώματα σφραγίδων από το Βασίλειο του Ισραήλ και η σφραγίδα του Σέμα είναι η παλαιότερη γνωστή εβραϊκή βούλα, όπως ακριβώς η “γονική” της σφραγίδα είναι η παλαιότερη γνωστή σφραγίδα, λένε ο Ahituv και οι συνάδελφοί του.
Αν όντως η βούλα προέρχεται από μια σμίκρυνση της σφραγίδας από την Μεγιδδώ, τότε είναι επίσης η πρώτη φορά που συναντάμε αποτύπωμα από γνωστή σφραγίδα αυτής της περιόδου, γράφουν.
Δεν υπάρχει τέτοια αντιστοίχιση στο Λεβάντε (περιοχή μεταξύ της χερσονήσου του Σινά και του ποταμού Νείλου) και το μόνο παράδειγμα από την ευρύτερη Εγγύς Ανατολή είναι η σφραγίδα της Τασμέτουμ-Σαρράτ, συζύγου του βασιλιά Σενναχειρείμ της Ασσυρίας, από την οποία έχουμε τέσσερα αποτυπώματα, σημειώνουν.
Το σχίσιμο στο παλιό λιοντάρι
Το αποτύπωμα της σφραγίδας Shema βρίσκεται τώρα στα χέρια της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ και πιθανότατα θα εκτεθεί στο Ισραηλινό Μουσείο, στην Ιερουσαλήμ, λέει ο Goren.
“Με την πρώτη ματιά, αν κοιτάζατε αυτό το αποτύπωμα σφραγίδας θα λέγατε: “φυσικά και είναι πλαστό, είναι πολύ καλό για να είναι αληθινό””, λέει ο Stefan Münger, καθηγητής εβραϊκών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βέρνης στην Ελβετία. Ωστόσο, οι μελετητές που πραγματοποίησαν τα τεστ είναι “κορυφαίοι” και τα αποτελέσματα της επιστημονικής ανάλυσης είναι δύσκολο να αμφισβητηθούν, λέει ο Münger, ο οποίος δεν συμμετείχε στη μελέτη.
Υπάρχει ωστόσο ακόμη μια αμφιβολία που παραμένει, λέει ο Münger, ο οποίος είναι ένας από τους κορυφαίους ερευνητές σε ένα διεθνές πρόγραμμα που μελετά αποτυπώματα σφραγίδων από το Νότιο Λεβάντε. Στο αντίγραφο και στις φωτογραφίες της πρωτότυπης σφραγίδας της Μεγιδδώ υπάρχει ένα μικρό σκίσιμο ή μια μικρή τρύπα που είναι ορατή ακριβώς κάτω από το στήθος του λιονταριού, μια μικροσκοπική περιοχή που πιθανότατα είχε υποστεί ζημιά ήδη από την αρχαιότητα.
Το σχίσιμο δεν έχει καμία εικονογραφική σημασία – είναι απλώς ένα ελάττωμα, λέει ο Münger στη Haaretz. Και όμως, το ίδιο ελάττωμα εμφανίζεται στο αποτύπωμα της σφραγίδας από την Be’er Sheva, παρόλο που γνωρίζουμε ότι αυτό το αποτύπωμα πρέπει να έχει γίνει από ένα μικρότερο αντίγραφο του αρχικού τεχνουργήματος.
Πώς γίνεται και οι δύο σφραγίδες να φέρουν το ίδιο ελάττωμα; Αυτό θα μπορούσε να υποστηρίξει το σενάριο ότι ένας σύγχρονος πλαστογράφος δημιούργησε τη βούλα, αντιγράφοντας το σχίσιμο στην αρχική σφραγίδα, επειδή δεν γνώριζε ότι επρόκειτο για ελάττωμα, λέει.
“Ο τύπος που το αντέγραψε έκανε λάθος αυτό το στοιχείο και νόμιζε ότι ήταν μέρος της εικονογραφίας”, λέει ο Münger. Από την άλλη πλευρά, τα τεστ ς υποστηρίζουν την αυθεντικότητα του τεχνουργήματος, προσθέτει. “Όλα ταιριάζουν απόλυτα, οπότε πρόκειται για ένα μικρό αίνιγμα”.
Μια πιθανότητα είναι ότι η σφραγίδα Shema όντως αντιγράφηκε στην αρχαιότητα και όποιος το έκανε αναπαρήγαγε το ελάττωμα, είτε από λάθος είτε επειδή η εικόνα έπρεπε να αναπαραχθεί πλήρως (συμπεριλαμβανομένης της ζημιάς) για να θεωρηθεί η νέα σφραγίδα αυθεντική, λέει.
“Ίσως αν έπρεπε να επικυρώσετε τη σφραγίδα ενός αξιωματούχου έπρεπε να την αντιγράψετε 100%”, λέει ο Münger. “Αν είναι αλήθεια, αυτό από μόνο του θα ήταν μια καταπληκτική ιστορία. Πρόκειται πραγματικά για ένα συναρπαστικό αντικείμενο”.
