Μια πρωτοποριακή μελέτη σε ένα αλαβάστρινο αγγείο με επιγραφές σε τέσσερις αρχαίες γλώσσες, αποκαλύπτει ότι στην αρχαία αιγυπτιακή κοινωνία τα οπιούχα ήταν πολύ πιο διαδεδομένα απ’ ό,τι πιστευόταν μέχρι σήμερα, απομυθοποιώντας θεωρίες αιώνων.
Μια ερευνητική ομάδα απ’ το πανεπιστήμιο του Γέιλ ταυτοποίησε επιστημονικά τα περιεχόμενα ενός πολύτιμου αιγυπτιακού αλαβάστρινου αγγείο με επιγραφή το όνομα του βασιλιά της Περσίας, Ξέρξη του Α ο οποίος πέθανε το 465 π.Χ.
Τα αποτελέσματά τους, αποδεικνύουν ότι το αγγείο περιείχε όπιο.
Η ανακάλυψη οφείλεται στην ανάλυση των οργανικών υπολειμμάτων και προσφέρει τα σαφέστερα στοιχεία μέχρι σήμερα, αποδεικνύοντας ότι τα οπιούχα ήταν διαδεδομένα και συχνά συστατικά στις αρχαίες κοινωνίες – περισσότερο απ’ ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα, ξεπερνώντας την περιστασιακή ή αμιγώς συμβολική τους χρήση.
Το αλαβάστρινο αγγείο με τις επιγραφές σε τέσσερις αρχαίες γλώσσες
Η μελέτη εστίασε σε ένα εξαιρετικό αντικείμενο: Σ’ ένα αλαβάστρινο αγγείο με χαρακτηριστικό σχήμα, ύψους περίπου 22 εκατοστών, κατασκευασμένο από αιγυπτιακό αλάβαστρο – ασβεστίτη – το οποίο φυλάσσεται στη Βαβυλωνιακή Συλλογή του Γέιλ.
Το στοιχείο που κάνει το αγγείο πολύτιμο, είναι οι επιγραφές που είναι χαραγμένες στην επιφάνειά του, σε τέσσερις αρχαίες γλώσσες:
- την Ακκαδική
- την Ελαμιτική
- την Περσική και
- την Αιγυπτιακή
Αυτές οι επιγραφές διακηρύσσουν το όνομα του Ξέρξη Α΄ και τον τίτλο του Μεγάλου Βασιλιά.
Μια σημείωση στη Δημοτική, μια ύστερη αιγυπτιακή γραφή, προσδιορίζει τη χωρητικότητα του αγγείου: περίπου δώδεκα μονάδες μέτρησης, που αντιστοιχούν σε περίπου 1.200 χιλιοστόλιτρα.
Λιγότερα από 10 τέτοια αγγεία σε όλον τον κόσμο
Τα αλαβάστρινα αγγεία με επιγραφές, όπως το συγκεκριμένο, είναι εξαιρετικά σπάνια. Σύμφωνα με τους ερευνητές, σ’ όλον τον κόσμο υπάρχουν λιγότερα από δέκα άθικτα δείγματα και γενικά συνδέονται με πλαίσια της ελίτ, όπως για παράδειγμα το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού ή τύμβους των υψηλόβαθμων αξιωματούχων.
Η γενική άποψη της ακαδημαϊκής κοινότητας ήταν πως, τα αλαβάστρινα αγγεία κατασκευάζονταν και, στην αρχή τουλάχιστον λαξεύονταν στην Αίγυπτο. Θεωρείται πως ήταν κομμάτι των τιμών που αποδίδονταν ή δώρα που στέλνονταν απ’ την Αίγυπτο στα ανάκτορα της Μεσοποταμίας και αργότερα μοιράστηκαν στις ελίτ της Αχαιμενιδικής Αυτοκρατορίας, όπου θεωρούνταν τόσο πολύτιμα που χρησιμοποιούνταν ως κτερίσματα.
Ωστόσο, για περισσότερο από έναν αιώνα, τα περιεχόμενα των αγγείων αποτελούσαν μυστήριο που έδινε τροφή σε κάθε είδους εικασίες: Απ’ την καθιερωμένη θεωρία πως περιείχαν καλλυντικά ή αρώματα μέχρι την υπόθεση πως μέσα τους υπήρχαν κρυφά μηνύματα που αντάλλασσε ο βασιλιάς με τους αξιωματούχους του, αναφέρεται στην μελέτη.
Πρόσφατα, η επιστήμη έδωσε τέλος στις θεωρίες.
Η επιστήμη φανερώνει τα κείμενα
Η ομάδα από το πρόγραμμα αρχαίας φαρμακολογίας του Γέιλ (YAPP), για ν’ αποκαλύψει το μυστικό που έκρυβε το αγγείο για 2.500 χρόνια, εφάρμοσε μια μη καταστροφική ανάλυση των οργανικών υπολειμμάτων (ORA).
Κατάφερε δηλαδή να εκμαιεύσει δείγματα για ανάλυση χωρίς να προκαλέσει φθορά στο ανεκτίμητης αξίας αντικείμενο.
Η μέθοδος, την οποία οι ερευνητές τελειοποιούσαν για πάνω από είκοσι χρόνια, αποτελείται από τη χρήση θερμής αιθανόλης, ενός αποτελεσματικού και χαμηλής τοξικότητας διαλύτη, στο εσωτερικό του αγγείου και την ήπια ανακίνησή του για ένα λεπτό.
Με τον καθαρισμό αυτό, ο διαλύτης απομακρύνει τα μόρια των οργανικών ουσιών που διαπερνούν τα τοιχώματα ασβεστίτη του αγγείου.
Το υγρό που παράγεται στη συνέχεια, φιλτράρεται και αναλύεται με τη χρήση μιας εξαιρετικά ευαίσθητης τεχνικής ανάλυσης, της αεριοχρωματογραφίας σε συνδυασμό με τη φασματομετρία μάζας (GC-MS) για την ταυτοποίηση συγκεκριμένων μορίων έστω και σε μικροσκοπικές συγκεντρώσεις.
Τα αποτελέσματά τους, τα οποία παρουσιάστηκαν σε γράφημα ή χρωματογράφημα, ήταν αδιαμφισβήτητα.
Τα δείγματα απ’ το αλαβάστρινο αγγείο της Συλλογής του Γέιλ, έδειξαν την παρουσία πολλών αλκαλοειδών του οπίου:
- Νοσκαπίνη , υδροκοταρνίνη, μορφίνη, θεβαΐνη και παπαβερίνη.
Σύμφωνα με την μελέτη, οι ενώσεις αυτές είναι γνωστοί διαγνωστικοί βιοδείκτες του οπίου. Είναι το χημικό αποτύπωμα του οπίου της παπαρούνας (Μήκων η υπνοφόρος).
Οι ερευνητές ανακάλυψαν τον “αντίλαλο” των αποτελεσμάτων τους σε προηγούμενες αναλύσεις των αγγείων από ασβεστίτη και των μικρών κυπριακών προχοϊδίων που ανακαλύφθηκαν στο χωριό Sedment της Αιγύπτου, απ’ την περίοδο του Νέου Βασιλείου, τα οποία πλέον φυλάσσονται στο Μουσείο της Πενσιλβανία.
Τα προχοΐδια, των οποίων το σχήμα μοιάζει με κλειστές παπαρούνες, ορισμένοι ερευνητές τα είχαν ήδη συνδέσει με το όπιο, ωστόσο το περιεχόμενό τους δεν είχε επαληθευτεί εμπειρικά τα τελευταία χρόνια. Τα αλαβάστρινα αγγεία απ’ το χωριό Sedment, σύγχρονα με τις κυπριακές προχοΐσκες, είχαν εμφανή σημάδια από ένα σκούρο και έντονα αρωματικό υπόλειμμα, μια περιγραφή που ταιριάζει με το αλάβαστρο της Συλλογής του Γέιλ.
Η ιζηματογενής ανάλυση των αγγείων του Sedment αποκάλυψε – αν και σε πιο υποβαθμισμένη κατάσταση, πολλούς απ’ τους ίδιους βιοδείκτες του οπίου. Αυτό υποδηλώνει μια διαρκή παράδοση ή έστω, διαδεδομένη γνώση της χρήσης των ουσιών αυτών.
Επανερμηνεύντας το παρελθόν: Οπιούχα στον τάφο του Τουταγχαμών;
Οι συνέπειες της ανακάλυψης υπερβαίνουν το συγκεκριμένο αγγείο. Οι συγγραφείς της μελέτης τολμούν ν’ αναθεωρήσουν τις πιο διάσημες αρχαιολογικές συλλογές της ιστορίας: Του τάφου του Τουταγχαμών (KV62).
Το 1922, ο Howard Carter ανακάλυψε μια μεγάλη συλλογή εξαίσια φιλοτεχνημένων αιγυπτιακών, αλαβάστρινων αγγείων. Σε πολλές περιπτώσεις, τ’ αγγεία περιείχαν σκούρα καφέ, κολλώδη οργανικά υπολείμματα με χαρακτηριστική οσμή.
Το 1930, ο χημικός Alfred Lucas ανέλυσε τα περιεχόμενα και, πράγμα αξιοσημείωτο για την εποχή, κατέληξε σ’ ένα εντυπωσιακό συμπέρασμα: Μόνο λίγα απ’ τ’ αγγεία περιείχαν αλοιφές ή αρώματα. Το περιεχόμενο των περισσοτέρων δεν μπορούσε να ταυτοποιηθεί και ταξινομήθηκε με τον γενικό ορισμό “αβέβαιο”.
Η πρόσφατη μελέτη διατυπώνει μια τολμηρή πρόταση. Ότι είναι εμφανώς δυνατό, αν όχι πιθανό, τουλάχιστον ορισμένα από πολλά αγγεία ασβεστίτη που είχαν διαφυλαχθεί να περιείχαν οπιούχα, στο πλαίσιο μιας μακρόχρονης αρχαίας αιγυπτιακής παράδοσης, την οποία μόλις αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε.
Την επανερμηνεία ενισχύει μια περίεργη ιστορική λεπτομέρεια. Ο Carter κατέγραψε πως, ο τάφος του Τουταγχαμών λεηλατήθηκε δύο φορές στην αρχαιότητα.
Η πρώτη τυμβωρυχία εστίασε σε πολύτιμα μέταλλα, αλλά η δεύτερη ήταν πιο μεθοδική και εστίασε ειδικά στα περιεχόμενα των αλαβάστρινων αγγείων. Οι τυμβωρύχοι πήραν τ’ αγγεία για ν’ αφαιρέσουν τα οργανικά κατάλοιπα μέχρι τα τελευταία ψήγματα, αφήνοντας ορατά τα δαχτυλικά τους αποτυπώματα και, μετέφεραν τ’ αγγεία με δερμάτινες τσάντες. Δεν είναι βέβαιο αν θα μπορούσαν να είχαν εκμαιεύσει συμβατικές αλοιφές και αρωματικά.
Πρόκειται για ακραία δείγματα απληστίας από φανατισμένους τυμβωρύχους, συμφωνούν οι ερευνητές.
Γιατί οι Αιγύπτιοι προτιμούσαν το αλάβαστρο
Η μελέτη ρίχνει φως στον λόγο για τον οποίο οι αρχαίοι Αιγύπτιοι προτιμούσαν το αλάβαστρο (ασβεστίτης) για την αποθήκευση των υλικών αυτών.
Ο ασβεστίτης είναι γνωστός για την ισχυρή λιπόφιλη φύση του – μπορούσε να προσελκύει και να διατηρεί τα λιπώδη οργανικά μόρια.
Οι ερευνητές παρατήρησαν πως, σε αντίθεση με τα κεραμικά αγγεία, οι πρώτες εκπλύσεις με διαλύτη από το αλάβαστρο του Γέιλ απομάκρυναν σχεδόν όλα τα ανιχνεύσιμα υπολείμματα, ενώ τα επόμενα ξεπλύματα βγήκαν σχεδόν καθαρά.
Η θεωρία λέει πως, η δομή του ασβεστίτη του αγγείου ενεργούσε σαν σφουγγάρι, διαφυλάσσοντας μια σημαντική μάζα των εύθραυστων ενώσεων του οπίου για χιλιετίες, απελευθερώνοντας τις ωστόσο αμέσως και αποτελεσματικά, όταν αυτές εκτέθηκαν στον θερμό διαλύτη.
Αυτό μαρτυρά πως, η επιλογή του ασβεστίτη, δεν εξυπηρετούσε αισθητικούς σκοπούς, αλλά και λειτουργικούς – αφού ήταν ιδανικός για τη διατήρηση και ενδεχομένως την ενίσχυση ή την προστασία ορισμένων πολύτιμων οργανικών ουσιών.
Η ανακάλυψη στο αγγείο της Συλλογή του Γέιλ έχει σημαντικές συνέπειες
Αποκλείει τις παραδοσιακές εικασίες αιώνων, σύμφωνα με τις οποίες τα αγγεία ήταν μόνο για την αποθήκευση καλλυντικών ή τη φύλαξη κρυφών μηνυμάτων.
Αντίθετα, αποκαλύπτει την πιο περίπλοκη πολιτιστική και φαρμακευτική πρακτική.
Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα πως, βάσει των δειγμάτων των οργανικών υπολειμμάτων από τη Βαβυλωνιακή Συλλογή του Γέιλ και το Μουσείο του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια, τώρα υπάρχουν αρκετά στοιχεία που υποδηλώνουν πως τουλάχιστον ορισμένα είδη των αιγυπτιακών, αλαβάστρινων αγγείων είχαν άμεση πολιτιστική σύνδεση με την αποθήκευση, την προπαρασκευή και την κατανάλωση του όπιου – πέρα από τη γενική χρήση του ασβεστίτη.
Ακόμη, αποκαλύπτει ένα σημαντικά πιο περίπλοκο και συστηματικό πρόγραμμα χρήσης του οπίου στους πολιτισμούς της αρχαίας Αιγύπτου και των γύρω περιοχών και ρίχνει φως σε αρχαιολογικές ανακαλύψεις του παρελθόντος, ενώ προάγει τον σχηματισμό πιο πολύπλοκων συμπερασμάτων για τα αιγυπτιακά, αλαβάστρινα αγγεία.
Η ανακάλυψη, ξαναγράφει ένα κεφάλαιο της αρχαίας ιστορίας, εμβαθύνοντας την κατανόηση του ρόλου του οπίου στο παρελθόν. Ακόμη, μπορεί να προσφέρει πολύτιμα στοιχεία για την περίπλοκη σχέση της ανθρωπότητας με τις ουσίες αυτές σήμερα.
Κάθε άλλο παρά πρωτόγονη, η αρχαία φαρμακοποιία αποδεικνύει πως ήταν ένα πεδίο προηγμένων γνώσεων, η μελέτη της οποίας μόλις ξεκινά.
