Όταν κάτι είναι μπροστά σου, μπορεί πολύ εύκολα να μην το βλέπεις και να το ψάχνεις για ώρες ή και ημέρες. Πέρασαν λοιπόν 375 χρόνια για να ανακαλύψουν οι άνθρωποι την όγδοη ήπειρο του κόσμου, η οποία, όπως λέγεται «κρυβόταν», σε κοινή θέα. Ήταν εκεί, στη μέση των Ωκεανών και κανείς δεν μπορούσε να την δει. Αλλά και παρά το ότι βρέθηκε, δεν ήταν δυνατόν να εξερευνηθεί εξ ολοκλήρου. Που σημαίνει ότι η Ζηλανδία εξακολουθεί να κρατά τα μυστικά της κλειδωμένα, τα περισσότερα αφορούν την μάζα της.
Το 1642 ο Άμπελ Τάσμαν, έμπειρος Ολλανδός ναυτικός και επιχειρηματίας ήταν σίγουρος ότι στο νότιο ημισφαίριο υπήρχε μια ήπειρος. Και αποφάσισε να την βρει. Εκείνο τον αιώνα, ο έως τότε γνωστός κόσμος, εν πολλοίς οι Ευρωπαίοι, λίγα ήξεραν για το νότιο κομμάτι της Γης. Βέβαια σε γενικές γραμμές είχαν μια σιγουριά ότι «εκεί στο Νότο» έπρεπε να υπάρχει μια μεγάλη μάζα γης. Κάποιο μιλούσαν για την Terra Australis και η όλη κουβέντα στηριζόταν ότι κάπως έπρεπε να εξισορροπηθεί η δική τους ήπειρος, η Ευρώπη, που ήταν στον Βορρά.
Ο Κόλπος των Δολοφόνων
Στις 14 Αυγούστου του 1642, ο Τάσμαν απέπλευσε από την Τζακάρτα της Ινδονησίας, με δύο μικρά πλοία και κατευθύνθηκε δυτικά νοτιοδυτικά, μετά νότια, μετά ανατολικά, για να καταλήξει κάποια στιγμή στο Νότιο νησί της Νέας Ζηλανδίας. Η πρώτη του συνάντηση με τους ντόπιους Μαορί (που πιστεύεται ότι εγκαταστάθηκαν εκεί αρκετούς αιώνες νωρίτερα) δεν πήγε καλά: τη δεύτερη μέρα, οι Μαορί συγκεντρώθηκαν και χτύπησαν με τα κανό τους, την μικρή βάρκα που χρησίμευε για την ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ των ολλανδικών πλοίων. Τέσσερα άτομα από τα πληρώματα των ευρωπαϊκών πλοίων σκοτώθηκαν. Οι Ευρωπαίοι απάντησαν στην επίθεση. Αλλά δεν είναι απολύτως γνωστός ο απολογισμός της αντεπίθεσης.
Είναι γνωστό όμως ότι αυτό το επεισόδιο σήμανε το τέλος της αποστολής. Ο Τάσμαν ονόμασε τη μοιραία τοποθεσία Moordenaers (Murderers) Bay (Κόλπο των Δολοφόνων), με μια δόση ειρωνείας, Και επέστρεψε στην βάση του, χωρίς καν να έχει πατήσει το πόδι του σε αυτή τη νέα γη. Ήταν σίγουρος ότι είχε πράγματι ανακαλύψει τη μεγάλη νότια ήπειρο. Εκείνη τη στιγμή, η Αυστραλία ήταν ήδη γνωστή, αλλά οι Ευρωπαίοι νόμιζαν ότι δεν ήταν η θρυλική ήπειρος που αναζητούσαν. Αργότερα, πήρε το όνομά της από την Terra Australis όταν άλλαξαν γνώμη. Αυτό που δεν ήξερε ο Τάσμαν ήταν πως είχε δίκιο. Πράγματι έλειπε μία ήπειρος.
Τα χρόνια πέρασαν και το 2017, μια ομάδα γεωλόγων έγινε πρωτοσέλιδο όταν ανακοίνωσε την ανακάλυψη της Ζηλανδίας –Te Riu-a-Māui στη γλώσσα των Μαορί. Μίλησαν για μια τεράστια ήπειρο 1,89 εκατομμυρίων τετραγωνικών μιλίων (4,9 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων) που σημαίνει περίπου έξι φορές το μέγεθος της Μαδαγασκάρης.
Εγκυκλοπαίδειες, χάρτες και μηχανές αναζήτησης σε όλον τον κόσμο είναι ανένδοτες ότι υπάρχουν μόνο επτά ήπειροι στον κόσμο. Το 2017 όμως η ομάδα αυτών των γεωλόγων διαβεβαίωσε τον κόσμο όλο ότι η πεποίθηση πως οι ήπειροι της Γης είναι επτά, ήταν λάθος. Οι ήπειροι είναι οκτώ. Και η τελευταία ήπειρος είναι η μικρότερη, η πιο λεπτή και η νεότερη στον κόσμο. Το πώς εξηγείται όλο αυτό είναι σχετικά απλό. Υπάρχει μια μικρή, αλλά πολύ ζωτικής σημασίας «παγίδα»: Το 94% της νέας ηπείρου είναι… υποβρύχιο. Υπάρχει μόνο μια χούφτα νησιά, όπως η Νέα Ζηλανδία, που εξέχουν από τον ωκεανό. Η ήπειρος ήταν πάντα εκεί, αλλά ήταν κρυμμένη κάτω από το νερό.
«Αυτό είναι ένα παράδειγμα του πώς κάτι πολύ προφανές μπορεί να πάρει λίγο χρόνο για να αποκαλυφθεί», λέει ο Andy Tulloch, γεωλόγος στο New Zealand Crown Research Institute GNS Science, ο οποίος ήταν μέλος της ομάδας που ανακάλυψε τη Ζηλανδία.
Και αυτό ήταν μόνο η αρχή. Τέσσερα χρόνια μετά, η ήπειρος είναι τόσο αινιγματική όσο ποτέ, τα μυστικά της φυλάσσονται με ζήλο κάτω από 6.560 πόδια (2 χιλιόμετρα) νερού. Πώς σχηματίστηκε; Τι ζούσε εκεί παλιά; Και πόσο καιρό είναι κάτω από το νερό;
Μια επίπονη ανακάλυψη
Στην πραγματικότητα, η Ζηλανδία ήταν πάντα δύσκολη στη μελέτη. Περισσότερο από έναν αιώνα, μετά την ανακάλυψη του Τάσμαν, ο Βρετανός δημιουργός χαρτών Τζέιμς Κουκ στάλθηκε σε ένα επιστημονικό ταξίδι στο νότιο ημισφαίριο. Οι επίσημες οδηγίες του ήταν να παρατηρήσει το πέρασμα της Αφροδίτης μεταξύ της Γης και του Ήλιου, προκειμένου να υπολογίσει πόσο μακριά βρίσκεται ο Ήλιος.
Έφερε όμως μαζί του και έναν σφραγισμένο φάκελο, τον οποίο του δόθηκε εντολή να ανοίξει όταν θα είχε ολοκληρώσει την πρώτη εργασία. Ο φάκελος είχε μέσα μια άκρως απόρρητη αποστολή, να ανακαλύψει τη νότια ήπειρο πάνω από την οποία είχε πλεύσει, πριν φτάσει στη Νέα Ζηλανδία.
Οι πρώτες πραγματικές ενδείξεις για την ύπαρξη της Ζηλανδίας συγκεντρώθηκαν από τον Σκωτσέζο φυσιοδίφη Sir James Hector, ο οποίος παραβρέθηκε σ’ ένα ταξίδι με αποστολή την εξερεύνηση κάποιων νησιών, στα ανοιχτά της νότιας ακτής της Νέας Ζηλανδίας, το 1895. Αφού μελέτησε τη γεωλογία τους, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Νέα Ζηλανδία είναι «το απομεινάρι μιας οροσειράς που σχημάτιζε την κορυφή μιας μεγάλης ηπειρωτικής περιοχής που εκτεινόταν πολύ νότια και ανατολικά, και η οποία είναι τώρα βυθισμένη…».
Η γνώση μετά την δεκαετία του ’60
Παρά αυτή την πρώιμη ανακάλυψη, η γνώση της ηπείρου παρέμενε ασαφής και πολύ λίγα ήταν γνωστά μέχρι τη δεκαετία του 1960. «Τα πράγματα συμβαίνουν πολύ αργά σε αυτόν τον τομέα», λέει ο Nick Mortimer, γεωλόγος στο GNS Science που ηγήθηκε της μελέτης του 2017.
Στην δεκαετία του 1960, οι γεωλόγοι συμφώνησαν τελικά σε έναν ορισμό του τι είναι ήπειρος – σε γενικές γραμμές, είναι μια γεωλογική περιοχή με υψηλό υψόμετρο, μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων και παχύ φλοιό. Πρέπει επίσης να είναι μεγάλη. «Δεν μπορείς να είσαι ένα μικροσκοπικό κομμάτι», λέει ο Mortimer. Αυτό έδωσε στους γεωλόγους κάτι για να δουλέψουν. Αν μπορούσαν να συλλέξουν τα απαραίτητα στοιχεία, θα μπορούσαν να αποδείξουν ότι η όγδοη ήπειρος ήταν πραγματική.
Ωστόσο, η αποστολή σταμάτησε. Η ανακάλυψη μιας ηπείρου είναι δύσκολη και δαπανηρή. Ο Mortimer επισημαίνει μάλιστα ότι δεν ήταν κάτι επείγον. Τριάντα χρόνια μετά, το 1995, ο Αμερικανός γεωφυσικός Bruce Luyendyk περιέγραψε ξανά την περιοχή ως ήπειρο και πρότεινε να την ονομάσουμε Ζηλανδία. Από εκεί, ο Tulloch περιγράφει την ανακάλυψή του ως μια εκθετική καμπύλη.
Περίπου την ίδια περίοδο, τέθηκε σε ισχύ η «Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας» και αυτό έδωσε κάποιο σοβαρό κίνητρο. Με βάση την Σύμβαση, οι χώρες μπορούν να επεκτείνουν τις νόμιμες επικράτειές τους πέρα από την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη τους, η οποία φτάνει τα 200 ναυτικά μίλια (370 χιλιόμετρα) από τις ακτές τους, για να διεκδικήσουν την «εκτεταμένη υφαλοκρηπίδα» τους – με όλο τον ορυκτό πλούτο και το πετρέλαιο που περιλαμβάνει.
Τα δορυφορικά δεδομένα
Αυτό σήμαινε ότι αν η Νέα Ζηλανδία μπορούσε να αποδείξει ότι ήταν μέρος μιας μεγαλύτερης ηπείρου, θα μπορούσε να αυξήσει την επικράτειά της κατά έξι φορές. Ξαφνικά υπήρξε άφθονη χρηματοδότηση για ταξίδια και έρευνα της περιοχής και τα στοιχεία συσσωρεύτηκαν σταδιακά. Με κάθε δείγμα βράχου που συλλέχθηκε, η περίπτωση της Ζηλανδίας βελτιωνόταν. Στο τέλος ήρθαν δορυφορικά δεδομένα, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παρακολούθηση μικροσκοπικών διακυμάνσεων της βαρύτητας της Γης σε διάφορα μέρη του φλοιού, για τη χαρτογράφηση του πυθμένα της θάλασσας. Με αυτήν την τεχνολογία, η Ζηλανδία είναι ξεκάθαρα ορατή ως μια κακοσχηματισμένη μάζα, σχεδόν τόσο μεγάλη όσο η Αυστραλία.
Όταν τελικά η ήπειρος αποκαλύφθηκε στον κόσμο, τότε εμφανίστηκαν και πιο μεγάλα θαλάσσια εδάφη στον κόσμο. «Είναι κάπως ωραίο», λέει ο Mortimer, «αν το σκεφτείς, κάθε ήπειρος στον πλανήτη έχει διαφορετικές χώρες, [αλλά] υπάρχουν μόνο τρεις περιοχές στη Ζηλανδία».
Εκτός από τη Νέα Ζηλανδία, η ήπειρος περιλαμβάνει το νησί της Νέας Καληδονίας – γαλλική αποικία διάσημη για τις εκθαμβωτικές λιμνοθάλασσές της – και τις μικροσκοπικές αυστραλιανές περιοχές του νησιού Lord Howe και Ball’s Pyramid. Αυτό το τελευταίο, ένας εξερευνητής του 18ου αιώνα είχε γράψει ότι φαινόταν «να μην είναι μεγαλύτερο από μια βάρκα».
Ένα μυστηριώδες τέντωμα
Η Ζηλανδία ήταν αρχικά μέρος της αρχαίας υπερηπείρου Gondwana, η οποία σχηματίστηκε πριν από περίπου 550 εκατομμύρια χρόνια και ουσιαστικά αποτελούσε όλη τη γη στο νότιο ημισφαίριο. Καταλάμβανε μια γωνία στην ανατολική πλευρά, όπου συνόρευε με αρκετές άλλες, συμπεριλαμβανομένης της μισής Δυτικής Ανταρκτικής και όλης της ανατολικής Αυστραλίας.
Στη συνέχεια, πριν από περίπου 105 εκατομμύρια χρόνια, «λόγω μιας διαδικασίας που δεν καταλαβαίνουμε ακόμη πλήρως, η Ζηλανδία άρχισε να απομακρύνεται», λέει ο Tulloch. Ο ηπειρωτικός φλοιός έχει συνήθως βάθος περίπου 40 km – σημαντικά παχύτερο από τον ωκεάνιο φλοιό, ο οποίος τείνει να είναι περίπου 10 km. Καθώς ήταν τεντωμένος, η Ζηλανδία κατέληξε να τεντωθεί τόσο πολύ που ο φλοιός της εκτείνεται τώρα μόνο 20 χιλιόμετρα κάτω. Τελικά, η πολύ λεπτή ήπειρος βυθίστηκε -βέβαια όχι στο επίπεδο του κανονικού ωκεάνιου φλοιού- και εξαφανίστηκε κάτω από τη θάλασσα.
Παρά το γεγονός ότι είναι λεπτή και βυθισμένη, οι γεωλόγοι γνωρίζουν ότι η Ζηλανδία είναι ήπειρος από τα είδη των πετρωμάτων που βρίσκονται εκεί. Ο ηπειρωτικός φλοιός τείνει να αποτελείται από πυριγενή, μεταμορφωμένα και ιζηματογενή πετρώματα (όπως ο γρανίτης, ο σχιστόλιθος και ο ασβεστόλιθος) ενώ ο πυθμένας του ωκεανού συνήθως αποτελείται μόνο από πυριγενή πετρώματα, όπως ο βασάλτης.
Πώς έμεινε ενωμένη;
Αλλά υπάρχουν ακόμα πολλά που δεν είναι γνωστά. Η ασυνήθιστη προέλευση της όγδοης ηπείρου την κάνει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για τους γεωλόγους και μυστηριώδη. Για παράδειγμα, δεν είναι ακόμα σαφές πώς η Ζηλανδία κατάφερε να μείνει ενωμένη και να μην διαλυθεί, παρά το ότι είναι τόσο λεπτή. Ένα άλλο μυστήριο είναι το πότε ακριβώς η Ζηλανδία κατέληξε κάτω από το νερό. Στην πραγματικότητα ακόμα δεν έχει ξεκαθαρίσει ούτε και το αν ήταν κάποτε ξηρά.
Τα τμήματα που βρίσκονται επί του παρόντος πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας είναι κορυφογραμμές που σχηματίστηκαν καθώς οι τεκτονικές πλάκες του Ειρηνικού και της Αυστραλίας συγκρούστηκαν. Ο Tulloch λέει ότι οι απόψεις διχάζονται ως προς το αν η ήπειρος ήταν πάντα βυθισμένη εκτός από μερικά μικρά νησιά ή αν κάποτε ήταν τελείως ξηρά.
Με ήπιο κλίμα και έκταση 101 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, η ίδια η Gondwana είχε τεράστια ποικιλία χλωρίδας και πανίδας, συμπεριλαμβανομένων των πρώτων τετράποδων χερσαίων ζώων και αργότερα, μια πληθώρα από τα μεγαλύτερα ζώα που έχουν υπάρξει ποτέ – τους τιτανόσαυρους. Οπότε, θα μπορούσαν οι βράχοι της Ζηλανδίας να είναι στρυμωγμένοι με τα διατηρημένα υπολείμματά τους;
Συζήτηση για δεινόσαυρους
Σπάνια συναντάς απολιθώματα ζώων στο νότιο ημισφαίριο. Ωστόσο βρέθηκαν τέτοια στην Νέα Ζηλανδία, κατά την δεκαετία του 1990. Μεταξύ αυτών που βρέθηκαν είναι το οστά από τα πλευρά ενός γιγάντιου δεινοσαύρου με μακριά ουρά, οστά ενός άλλου ζώου με μακρύ λαιμό (ένος σαυρόποδα), ενός ραβδοειδούς φυτοφάγου δεινοσαύρου (μάλλον πρόκειται για έναν υπσιλοφοδόντη) και ενός θωρακισμένου δεινοσαύρου (ενός αγκυλόσαυρου). Στη συνέχεια, το 2006, βρέθηκε το οστό του ποδιού ενός μεγάλου σαρκοφάγου ζώου, πιθανώς ενός είδους αλλόσαυρου. Αυτό βρέθηκε στα νησιά Chatham, περίπου 800 χιλιόμετρα, ανατολικά του Νοτίου Νησιού. Το σημαντικό είναι ότι όλα τα απολιθώματα χρονολογούνται μετά τη διάσπαση της ηπείρου της Ζηλανδίας, από την Gondwana.
Βέβαια αυτό δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι υπήρχαν δεινόσαυροι που περιφέρονταν στο μεγαλύτερο τμήμα της Ζηλανδίας. «Υπάρχει μια μακρά συζήτηση σχετικά με αυτό, σχετικά με το εάν είναι δυνατόν να υπάρχουν ζώα της ξηράς χωρίς να υπάρχει συνεχής γη – και εάν χωρίς αυτήν, θα είχαν εξαφανιστεί», λέει ο Rupert Sutherland, καθηγητής Γεωφυσικής και Τεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Victoria του Wellington.
Το μυστήριο εντείνεται με έναν από τους πιο παράξενους και πιο αγαπημένους κατοίκους της Νέας Ζηλανδίας, το κίουι, το πουλί που δεν πετάει και που έχει μουστάκια και φτερά σαν τρίχες. Παραδόξως, ο πλησιέστερος συγγενής του δεν πιστεύεται ότι είναι οι δεινορνιθίδες, που ανήκουν στην ίδια ομάδα (τις στρουθιονίδες) και ζούσαν στο ίδιο νησί μέχρι που εξαφανίστηκαν πριν από 500 χρόνια , αλλά το ακόμα πιο γιγάντιο πουλί που ονομάζεται αιπυόρνις και που ζούσε στα δάση της Μαδαγασκάρης μέχρι πριν από 800 χρόνια.
Οι πληροφορίες από τα πουλιά
Αυτή η ανακάλυψη έκανε τους επιστήμονες να πιστέψουν ότι και τα δύο πουλιά εξελίχθηκαν από έναν κοινό πρόγονο που ζούσε στη Gondwana. Χρειάστηκαν 130 εκατομμύρια χρόνια για να διαλυθεί αυτή πλήρως, αλλά όταν έγινε, άφησε πίσω της θραύσματα, τη Νότια Αμερική, την Αφρική, τη Μαδαγασκάρη, την Ανταρκτική, την Αυστραλία, την Αραβική Χερσόνησο, την Ινδική Υποήπειρο και την Ζηλανδία που σήμερα είναι στο βυθό.
Αυτό, με τη σειρά του, υποδηλώνει ότι τουλάχιστον ένα μέρος της πλέον βυθισμένης Ζηλανδίας παρέμεινε πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας καθ’ όλη τη διάρκεια των τεκτονικών αλλαγών που υπέστη η Gondwana. Ολόκληρη η ήπειρος – ακόμη και πιθανώς ολόκληρη η Νέα Ζηλανδία – πιστεύεται ότι είχε βυθιστεί κάτω από το νερό. «Θεωρήθηκε ότι όλα τα φυτά και τα ζώα πρέπει να αποικήθηκαν μετά», λέει ο Sutherland. Οπότε τι έγινε;
Τα απολιθώματα
Αν και δεν είναι δυνατό να συλλεχθούν απολιθώματα από τον πυθμένα της Ζηλανδίας απευθείας, οι επιστήμονες έχουν ψάξει κάποια από τα βάθη της. «Στην πραγματικότητα τα πιο χρήσιμα και ξεχωριστά απολιθώματα είναι αυτά που σχηματίζονται στις πολύ ρηχές θάλασσες», λέει ο Sutherland. «Yπάρχουν δισεκατομμύρια μικροσκοπικά απολιθώματα που είναι πολύ διακριτικά».
Το 2017, μια ομάδα ανέλαβε τις πιο εκτεταμένες έρευνες της περιοχής και έφτασε σε πάνω από 1.250 μέτρα βάθος, στον βυθό της θάλασσας. Εκεί «σκάλισαν» τον βυθό, σε έξι διαφορετικές τοποθεσίες. Στα δείγματα που συνέλεξαν βρήκαν γύρη από φυτά ξηράς, καθώς και σπόρους, αλλά και κελύφη οργανισμών που ζούσαν σε ζεστές, ρηχές θάλασσες. Ο Sutherland εξήγησε ότι η γύρη και οι σπόροι υποδηλώνουν επίσης την πιθανότητα η Ζηλανδία να μην ήταν τόσο βυθισμένη όσο πιστεύαμε.
Η ανατροπή
Ένα άλλο μυστήριο μπορεί να κρύβεται στο σχήμα της Ζηλανδίας. «Αν κοιτάξετε έναν γεωλογικό χάρτη της Νέας Ζηλανδίας, υπάρχουν δύο πράγματα που πραγματικά ξεχωρίζουν», λέει ο Sutherland. Ένα από αυτά είναι το ρήγμα των Άλπεων, ένα όριο πλακών που εκτείνεται κατά μήκος του νότιου νησιού και μπορεί να φανεί και από το διάστημα.
Το δεύτερο είναι ότι η γεωλογία της Νέας Ζηλανδίας –όπως και της ευρύτερης ηπείρου– είναι παραδόξως «λυγισμένη». Δηλαδή η Νέα Ζηλανδία χωρίζεται στα δύο από μια οριζόντια γραμμή, όπου συναντώνται οι τεκτονικές πλάκες του Ειρηνικού και της Αυστραλίας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο, φαίνεται σαν κάποιος να έχει πάρει το κάτω μισό και να το έχει απομακρύνει, έτσι ώστε όχι μόνο οι προηγούμενες συνεχείς κορδέλες του βράχου να μην ευθυγραμμίζονται πλέον, αλλά να είναι και σχεδόν σε ορθή γωνία.
Μια εύκολη εξήγηση για αυτό είναι ότι οι τεκτονικές πλάκες μετακινήθηκαν και με κάποιο τρόπο παραμορφώθηκαν εκτός σχήματος. Αλλά το πώς και το πότε ακριβώς συνέβη αυτό είναι ακόμα εντελώς άγνωστο. «Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες, αλλά αυτό είναι ένα πολύ μεγάλο και άγνωστο πράγμα», λέει ο Tulloch.
Τα βυθισμένα μυστικά
Ο Sutherland εξηγεί ότι η ήπειρος είναι απίθανο να “αποκαλύψει” όλα της τα μυστικά σύντομα. «Είναι πολύ δύσκολο να κάνεις ανακαλύψεις, όταν όλα είναι 2 χιλιόμετρα κάτω από το νερό, και τα στρώματα από τα οποία πρέπει να πάρεις δείγμα είναι ακόμα 500 μέτρα κάτω από τον βυθό», λέει. «Είναι πραγματικά δύσκολο να βγεις έξω και να εξερευνήσεις μια ήπειρο όπως αυτή. Έτσι, χρειάζεται πολύς χρόνος, χρήμα και προσπάθεια».
Αν μη τι άλλο, η όγδοη ήπειρος του κόσμου σίγουρα φαίνεται ότι – σχεδόν 400 χρόνια μετά την αναζήτηση του Τάσμαν – έχει ακόμα πολλά που πρέπει να ανακαλυφθούν.
