Η πρόσφατη σιδηροδρομική τραγωδία στα Τέμπη βύθισε τον ελληνισμό σε βαθύ πένθος. Ένα μαύρο πέπλο καλύπτει τη χώρα. Τα επιφανειακά αίτια αυτής της τραγωδίας αναζητούνται σε ανθρώπινα λάθη. Τα βαθύτερα αίτια πρέπει να αναζητηθούν σε ένα ζοφερό νέφος πολιτικών αποφάσεων, συγκρούσεων οικονομικών συμφερόντων, γραφειοκρατικών και δικαστικών καθυστερήσεων, και σε διεργασίες διαπλοκής και διαφθοράς, όπως ήδη αρχίζει να προκύπτει από τις πληροφορίες που έρχονται στο φως. Δυστυχώς, όλες αυτές οι διεργασίες επωάζουν το αυγό μέσα στη φωλιά του Μαύρου Κύκνου.
Είναι γνωστό ότι οι κύκνοι, αυτά τα πανέμορφα πτηνά, έχουν λευκό χρώμα και έτσι είναι γνωστά από πολλών αιώνων. Ο κύκνος ταυτίζεται με το λευκό. Αυτά μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα. Τότε στην Ευρώπη έγινε γνωστή η ύπαρξη και του Μαύρου Κύκνου, ενός πτηνού που ζει μόνο σε ορισμένες περιοχές της Αυστραλίας. Έκτοτε ο Μαύρος Κύκνος αποτελεί σύμβολο εξαιρετικής σπανιότητας, σύμβολο ενός γεγονότος που είναι σχεδόν απίθανο να συμβεί. Το βιβλίο του Αμερικανού N.Ν. Taleb «Ο Μαύρος Κύκνος-Η επίδραση του εξαιρετικά απίθανου» έχει γίνει best-seller παγκοσμίως κατά την τελευταία 15ετία. Στο βιβλίο αυτό, ο μαθηματικός και διανοητής συγγραφέας αναλύει ότι τα ακραία φαινόμενα έχουν εξαιρετικά μικρή πιθανότητα να συμβούν, αλλά κάποια στιγμή συμβαίνουν.
Και τότε οι συνέπειες είναι εξαιρετικά καταστροφικές, όπως δείχνουν πολλά παραδείγματα από την οικονομία, π.χ. το μεγάλο κραχ του 1929, από το πεδίο των φυσικών κινδύνων, όπως ο πρόσφατος σεισμός στην Τουρκία, ακόμη και από το πεδίο των τεχνολογικών κινδύνων, π.χ. η καταστροφή του πυρηνικού εργοστασίου στη Fukushima από το μεγάλο σεισμικό τσουνάμι στην Ιαπωνία το 2011.
Η χώρα δυστυχώς πάσχει από το σύνδρομο του Μαύρου Κύκνου, δεδομένου ότι η κυρίαρχη αντίληψη είναι: «όχι, αυτό δε μπορεί να συμβεί, είναι εξωπραγματικό, είναι εξαιρετικά απίθανο να συμβεί». Η αντίληψη αυτή διαπερνά όλο τον κρατικό μηχανισμό, από τις κεντρικές κυβερνήσεις, τις τοπικές κυβερνήσεις μέχρι τους διάφορους μεγάλους και μικρούς οργανισμούς. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που παρατηρούμε ότι εκείνοι που στελεχώνουν το κράτος σε όλα του τα επίπεδα, αποφεύγουν συστηματικά να λάβουν μέτρα προστασίας και ασφάλειας υπέρ του κοινωνικού συνόλου έναντι ακραίων φυσικών, τεχνολογικών και άλλων κινδύνων. Η αντίληψη αυτή μάλλον κρύβει και έναν καιροσκοπισμό, με την έννοια ότι επεκτείνεται στη σκέψη-κλειδί «αυτό δε μπορεί να συμβεί σε μας, στη δική μας θητεία, γιατί είναι εξαιρετικά απίθανο. Ας το αφήσουμε λοιπόν, ή ας το τρενάρουμε και βλέπουμε».
Αλλά το απίθανο, το εξωπραγματικό συμβαίνει. Σπάνιος ήταν ο σεισμός της Πάρνηθας το 1999, ο οποίος με μέγεθος μόνο 5,9 σκότωσε 143 ανθρώπους σε απόσταση μόνο 18 έως 20 χιλιομέτρων από την Ακρόπολη, με τη μεγάλη πλειονότητα να σκοτώνεται από την κατάρρευση κατασκευών με αυθαιρεσίες και κακοτεχνίες τις οποίες ουδεμία υπηρεσία εντόπισε και έλεγξε πριν το τραγικό συμβάν.
Σπάνιο ήταν το ναυάγιο του προβληματικού «Σάμινα Εξπρές» που έπνιξε 81 ανθρώπους το 2000. Σπάνια ήταν η μεγάλη πυρκαγιά στην Πελοπόννησο το καλοκαίρι του 2007 που στοίχισε τη ζωή σε δεκάδες αβοήθητων και χωρίς ενημέρωση ανθρώπων. Σπάνια ήταν η πλημμύρα στη Μάνδρα τον Νοέμβριο του 2017 που έπνιξε 24 ανθρώπους.
Σπάνια ήταν η τραγωδία στο Μάτι το καλοκαίρι του 2018 με 104 θύματα.
Σπάνια υπήρξε η πρόσφατη σιδηροδρομική τραγωδία στα Τέμπη με τουλάχιστον 57 θύματα.
Σπάνια όλα τα συμβάντα, το κάθε ένα διαφορετικού τύπου σε σχέση με τα υπόλοιπα, το κάθε ένα με εντελώς διαφορετικό μηχανισμό. Δεν ήταν, λέει, προβλέψιμα.
Αυτός είναι ο εύκολος αντίλογος, γιατί ποτέ τέτοια συμβάντα δεν προκύπτουν εκ του μηδενός, ποτέ δεν παρουσιάζονται «εν κενώ». Πάντα προηγείται η μακροχρόνια σταδιακή προετοιμασία τους. Στη διαδικασία αυτή το κάθε καταστροφικό συμβάν αποτελεί το τελικό αποτέλεσμα της συνεχούς συσσώρευσης σφαλμάτων αλλά και αμελειών και παραλείψεων με ή χωρίς δόλο.
Όμως, η επικρατούσα αντίληψη του Μαύρου Κύκνου, σε συνδυασμό με τα εκτεταμένα φαινόμενα διαφθοράς που χαρακτηρίζουν το δημόσιο βίο, δεν επιτρέπει να δοθεί προτεραιότητα σε θέματα ασφάλειας των πολιτών από επερχόμενα συμβάντα της κατηγορίας του Μαύρου Κύκνου. Αν προσθέσουμε και την πολιτική και υπηρεσιακή υστεροβουλία που κατακλύζει το κράτος σε όλα του τα επίπεδα, τότε τα καταστροφικά συμβάντα που κατά καιρούς πλήττουν τη χώρα, δικαίως χαρακτηρίζονται ως προδιαγεγραμμένα εγκλήματα. Η υστεροβουλία έγκειται στην ευρέως διαδεδομένη πρακτική που χαρακτηρίζεται από συνεχή αναβλητικότητα στη λήψη των αναγκαίων μέτρων προστασίας και στην πρόταξη άλλων επιλογών και δράσεων, το αποτέλεσμα των οποίων ή είναι πιο κερδοφόρο ή/και άμεσα ορατό και «πιασάρικο», δημιουργώντας την προσμονή αποκόμισης βραχυπρόθεσμου πολιτικού ή υπηρεσιακού οφέλους.
Τα καταστροφικά περιστατικά που έπληξαν τη χώρα τα τελευταία 25 χρόνια και συνοψίζονται στις προηγούμενες γραμμές, όλα ανήκουν στην ομάδα συμβάντων του Μαύρου Κύκνου. Το κάθε ένα, στη δική του ειδική κατηγορία είναι σπάνιο. Όμως, ανεξάρτητα από την ειδική κατηγορία του κάθε συμβάντος, η αθροιστική σπανιότητα των πολλών συμβάντων δημιουργεί ένα εφιαλτικό αποτέλεσμα εξαιρετικά συχνών πολύνεκρων περιστατικών.
Το σύνδρομο του Μαύρου Κύκνου πνίγει τη χώρα και αφήνει τους πολίτες πλήρως εκτεθειμένους στα θέματα της ασφάλειας. Δυστυχώς, πάντα τα θέματα αυτά είχαν πολύ χαμηλή θέση στην πολιτική ατζέντα. Η κουλτούρα πρόληψης και ασφάλειας δυστυχώς εξακολουθούν να βρίσκονται πολύ χαμηλά, με αποτέλεσμα να καθυστερούν απελπιστικά οι δράσεις και τα έργα προστασίας του κοινωνικού συνόλου. Δε χωρά αμφιβολία ότι στις επερχόμενες βουλευτικές εκλογές θα γίνουμε μάρτυρες ενός πλειοδοτικού διαγωνισμού για τα θέματα ασφάλειας. Οι υποσχέσεις θα ξεχαστούν μετά τις εκλογές; Δεν είμαι αισιόδοξος ότι δεν θα συμβεί αυτό.
Γράφει ο Δρ Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος, Σεισμολόγος, Επιστημονικός συνεργάτης UNESCO, Μέλος Συμβουλίου Διοίκησης Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου
