Για σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια, ένα ανοιχτόχρωμο υλικό από τους λόφους της κεντρικής Ιταλίας γεφύρωνε αθόρυβα τους κόσμους της ιατρικής, της χειροτεχνίας, της τελετουργίας και της επιστήμης.
Σήμερα, μια νέα αρχαιολογική και γεωχημική έρευνα υποδηλώνει ότι αυτός ο ταπεινός άργιλος —που πωλείται ακόμη στις τοπικές αγορές— ενδέχεται να είναι η ίδια ακριβώς ουσία που εξυμνούσε ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στην αρχαία Ρώμη.
Αξιοσημείωτος πηλός
Τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο Ρωμαίος φυσιοδίφης Πλίνιος ο Πρεσβύτερος κατέγραψε σχολαστικά τα υλικά που διαμόρφωναν την καθημερινή ζωή στον αρχαίο κόσμο. Μεταξύ αυτών ήταν η creta umbric, ένας ανοιχτόχρωμος άργιλος από την Ούμπρια, τον οποία εκτιμούσαν όχι για την ομορφιά του, αλλά για τη χρηστικότητά του.
Τον χρησιμοποιούσαν οι γναφείς —ειδικοί στον καθαρισμό και την αποκατάσταση μάλλινων ενδυμάτων – καθώς είχε την ιδιαίτερη ικανότητα να απορροφά τα λίπη και να αναζωογονεί τα θαμπά υφάσματα.
Κάνοντας ένα άλμα στο σήμερα, ένα παρόμοιο υλικό εξακολουθεί να κυκλοφορεί στην ίδια περιοχή με διαφορετικό όνομα: Terra di Nocera (Γη της Νοτσέρα). Σήμερα διατίθεται στην αγορά για καλλυντικά και θεραπευτικούς σκοπούς. Συγκεκριμένα, αυτός ο λευκός άργιλος από τη Νοτσέρα Ούμπρα (Nocera Umbra) χρησιμοποιείται σε σαπούνια, θεραπείες δέρματος και παραδοσιακά γιατροσόφια.
Θα μπορούσε αυτό το σύγχρονο προϊόν να είναι ο απόγονος της creta umbrica του Πλίνιου; Η έρευνα μιας διεπιστημονικής ομάδας, θεωρεί πως η απάντηση είναι καταφατική.
Η επιστήμη συναντά τα αρχαία γραπτά
Η νέα μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο Archaeological and Anthropological Sciences, συνδυάζει την αρχαιολογία, την ορυκτολογία και τη γεωχημεία για να διερευνήσει αν η Γη της Νοτσέρα και η creta umbrica είναι, στην πραγματικότητα, το ίδιο υλικό που διαχωρίζεται από αιώνες αλλαγής ονομάτων και χρήσεων.
Οι ερευνητές ανέλυσαν δείγματα της Γης της Νοτσέρα που ελήφθησαν απευθείας από τη γεωλογική της πηγή —τον σχηματισμό Scaglia Cinerea, έναν σχηματισμό μαργαϊκού ασβεστόλιθου που χαρακτηρίζει τα Απέννινα της Ούμπρια. Χρησιμοποιώντας περίθλαση ακτίνων Χ και χημικές αναλύσεις, προσδιόρισαν μια ορυκτολογική σύσταση στην οποία κυριαρχούν ο ασβεστίτης, ο ιλλίτης και οι σμεκτίτες —αργιλικά ορυκτά γνωστά για τις απορροφητικές και καθαρτικές τους ιδιότητες.
Αυτά τα ευρήματα ευθυγραμμίζονται εντυπωσιακά με τις περιγραφές του Πλίνιου. Στη ρωμαϊκή επεξεργασία κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, η απορροφητικότητα ήταν το παν. Τα μάλλινα ενδύματα υποβάλλονταν σε επεξεργασία με αργίλους για την αφαίρεση των ελαίων και την αποκατάσταση της φωτεινότητάς τους μετά τον υποκαπνισμό με θείο.
Το ορυκτολογικό προφίλ της Γης της Νοτσέρα, την καθιστά εξαιρετικά κατάλληλη ακριβώς για αυτές τις εργασίες. Η έρευνα δεν σταμάτησε στη γεωλογία. Τα αρχαιολογικά τεκμήρια προσέφεραν μια ακόμη βαθύτερη ιστορική διάσταση.
Ανασκαφές στις ομβρικές νεκροπόλεις Colfiorito και Serravalle di Chienti της Ούμπρια, που χρονολογούνται από τον 9ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ., αποκάλυψαν “καλούπια” άψητου αργίλου τοποθετημένα σκόπιμα σε ταφές της ελίτ. Αυτές οι μάζες ακατέργαστου πηλού —που μερικές φορές ζύγιζαν αρκετά κιλά— ήταν τοποθετημένες κοντά στα πόδια ή στο κεφάλι του νεκρού, και περιστασιακά μέσα σε τελετουργικά αγγεία.
Οι χημικές αναλύσεις αρκετών από αυτά τα καλούπια αργίλου έδειξαν μια ισχυρή ομοιότητα στη σύσταση με τη Γη της Νοτσέρα και τον σχηματισμό Scaglia Cinerea. Αυτό υποδηλώνει μια κοινή προέλευση και υποδεικνύει ότι ο άργιλος κατείχε συμβολική αλλά και πρακτική σημασία πολύ πριν από τους ρωμαϊκούς χρόνους.
Οι ερευνητές προτείνουν ότι αυτά τα καλούπια αργίλου μπορεί να εξυπηρετούσαν έναν διπλό ρόλο: πρακτικό, συνδεδεμένο με την παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων και την οικιακή ζωή, και συμβολικό, σχετιζόμενο με τη θεραπεία, τον εξαγνισμό ή την τελετουργική προστασία στον θάνατο.
Από τις ταφικές τελετουργίες στα εργαστήρια των κναφέων
Κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, ο ρόλος της αργίλου της Ούμπρια φαίνεται να μετατοπίστηκε από τελετουργικό αντικείμενο σε βιομηχανικό υλικό. Ο Πλίνιος περιγράφει πώς χρησιμοποιούνταν διαφορετικοί τύποι αργίλου σε συγκεκριμένα στάδια της παραγωγής υφασμάτων —πλύση, υποκαπνισμός και φινίρισμα— αναδεικνύοντας μια εξελιγμένη κατανόηση των ιδιοτήτων των υλικών.
Η creta umbrica, ειδικότερα, εκτιμάτο περισσότερο για την αποκατάσταση των ενδυμάτων παρά για τη λεύκανσή τους, γεγονός που υποδηλώνει μια ηπιότερη αλλά εξαιρετικά αποτελεσματική δράση. Το γεγονός ότι πωλούνταν με βάση τον όγκο και όχι το βάρος, υπονοεί επιπλέον ότι δεν διογκωνόταν υπερβολικά όταν βρεχόταν —μια λεπτομέρεια που συνάδει με την μεταλλική συμπεριφορά που εντοπίστηκε στη Γη της Νοτσέρα.
Επανεφεύρεση στον σύγχρονο κόσμο
Μέχρι τον 16ο αιώνα, οι αναφορές στη Γη της Νοτσέρα, επανέρχονται σε ιατρικά κείμενα, στην ποίηση και στις τοπικές παραδόσεις. Οι ιατροί της εποχής διαφωνούσαν για το αν έμοιαζε με τις περίφημες θεραπευτικές γαίες από τη Λήμνο ή τη Σάμο, ενώ άλλοι απέρριπταν εντελώς την κατάταξή της, δίνοντας έμφαση στα προσδοκώμενα οφέλη της.
Τον 20ό αιώνα, η Γη της Νοτσέρα κυκλοφόρησε στην αγορά ακόμη και ως υποκατάστατο σαπουνιού, σε μορφή ράβδων που πωλούνταν στο εμπόριο. Οι σύγχρονες αναλύσεις, ωστόσο, επιβεβαιώνουν ότι η καθαριστική της δύναμη είναι μηχανική και όχι χημική — πρόκειται για ένα φυσικό απολιπαντικό παρά για ένα πραγματικό σαπούνι.
Παρά τους τολμηρούς σύγχρονους ισχυρισμούς μάρκετινγκ, η μελέτη σημειώνει προσεκτικά ότι δεν υπάρχουν επί του παρόντος κλινικά στοιχεία που να υποστηρίζουν πολλά από τα οφέλη για την υγεία που αποδίδονται σήμερα στην Γη της Νοτσέρα. Η πραγματική της αξία δεν έγκειται σε θαυματουργές θεραπείες, αλλά στη μακρά, καλά τεκμηριωμένη λειτουργική της ιστορία.
Ένα υλικό που άντεξε στον χρόνο
Αν και η ταύτιση της Γης της Νοτσέρα με την creta umbrica του Πλίνιου δεν μπορεί να αποδειχθεί πέρα από κάθε αμφιβολία, η σύγκλιση ιστορικών κειμένων, αρχαιολογικών ευρημάτων και σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων καθιστά τη σύνδεση ιδιαίτερα πειστική.
Πιο σημαντικό ακόμη, η μελέτη υπογραμμίζει πώς τα φυσικά υλικά μπορούν να διαρκέσουν χιλιετίες, προσαρμοζόμενα σε νέα πολιτισμικά πλαίσια διατηρώντας τις ουσιώδεις ιδιότητές τους. Από τις αρχαίες ταφικές τελετές μέχρι τα ρωμαϊκά εργαστήρια και τα σύγχρονα προϊόντα ευεξίας, ο άργιλος της Ούμπρια αφηγείται μια ιστορία όχι δεισιδαιμονίας, αλλά συνέχειας.
Σε μια εποχή που έχει εμμονή με την καινοτομία, η Γη της Νοτσέρα, μας θυμίζει ότι μερικές από τις πιο ανθεκτικές τεχνολογίες της ανθρωπότητας τελειοποιήθηκαν πριν από πολύ καιρό—αθόρυβα, στη γη κάτω από τα πόδια μας.
