Από το έδαφος του αρχαιολογικού χώρου της Βαθονέας, στην Κωνσταντινούπολη, ανακαλύφθηκε πρόσφατα μια δεξιοτεχνικά λαξευμένη πέτρινη λεοντοκεφαλή.
Η Βαθονέα, ένα αρχαίο ελληνικό λιμάνι δίπλα στην Κωνσταντινούπολη, είναι ένας σημαντικός ιστορικός χώρος που βρίσκεται στο Κιουτσούκ Τσεκμετζέ στις ακτές της λίμνης Κιουτσούκ Τσεκμετζέ, περίπου 20 χιλιόμετρα δυτικά από το κέντρο της Πόλης.
Παρόλο που τα μέσα ενημέρωσης την έχουν αποκαλέσει “χαμένη πόλη”, το πιθανότερο είναι, να ήταν ένα σημαντικό λιμάνι και επίνειο της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης ή του Ρηγίου.
Η ανακάλυψη δεν αποκαλύπτει μόνο την καλλιτεχνική αρτιότητα αλλά και τη βιομηχανική δραστηριότητα ενός εργαστηρίου ελαιόλαδου και κρασιού στη διάρκεια της Ύστερης Αρχαιότητας.
Η πέτρινη λεοντοκεφαλή
Το εκφραστικό γλυπτό, από τ’ ανοιχτά σαγόνια του λιονταριού έρεε υγρό που διοχετευόταν σε δεξαμενή ζύμωσης, είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού της μηχανικής ακρίβειας και της συμβολικής γλυπτικής που σπάνια απαντά στην αρχιτεκτονική χώρων παραγωγής.
Οι ανασκαφές διεξάγονται με επικεφαλής την καθηγήτρια Δρ. Şengül Aydıngün του πανεπιστημίου Κοτζάελι, στο πλαίσιο του προγράμματος “Κληρονομιά για το Μέλλον” του τουρκικού υπουργείου πολιτισμού και τουρισμού, στη διάρκεια του οποίου ήρθαν στο φως μεγάλης κλίμακας συμπλέγματα εξοπλισμένα με πιεστήρια, συλλογή από λεκάνες, αποθηκευτικές μονάδες και θραύσματα αμφορέων και γυάλινων κυπέλλων.
Τα ευρήματα συνθέτουν μια ζωντανή εικόνα του αρχαίου εργαστηρίου όπου κάποτε, στη θρακική ακτή της θάλασσας του Μαρμαρά, συναντιόντουσαν η αγροτική παραγωγή, το εμπόριο και οι τελετουργικές πρακτικές.
Η λεοντοκεφαλή, είναι η εικαστική και λειτουργική καρδιά ολόκληρου του εργαστηριακού συμπλέγματος.
Οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι από το στόμα του έρρεε κάποιο υγρό – μάλλον κρασί ή υποπροϊόντα της ελιάς, σε κάποια λεκάνη ζύμωσης, μαρτυρώντας τον σκόπιμο αρχιτεκτονικό συνδυασμό της αισθητικής και της λειτουργικότητας.
Σύμφωνα με την επικεφαλής των ανασκαφών, την καθηγήτρια Δρ. Şengül Aydıngün, η δομή είναι «καλαίσθητα κατασκευασμένη», επισημαίνοντας τον συνδυασμό της καλλιτεχνικής αρτιότητας με τη βιομηχανικής κλίμακας λειτουργία.
Αντίστοιχο γλυπτό έχει βρεθεί στην Πομπηία
Δεν είναι το πρώτο γνωστό δείγμα στομίου εκροής σε σχήμα κεφαλιού από λιοντάρι.
Στην Πομπηία, υπάρχει ένας αγωγός με στενό, πλευρικό στόμιο με την ίδια μορφή, από όπου διοχετευόταν το κρασί σε έναν ρωμαϊκό πίθο (dolium) σε παρόμοιο πλαίσιο τελετουργίας ή παραγωγής.
Ομοίως, στην ελληνική αρχιτεκτονική, τα στόμια με κεφάλι λιονταριού εμφανίζονταν συχνά ως υδρορροές ή άκρα υδρορροών — για παράδειγμα, οι γωνιακές υδρορροές του Παρθενώνα τελείωναν μερικές φορές σε κεφάλια λιονταριών.
Στο Μητροπολιτικό Μουσείο, μια ακόμη χάλκινη λεοντοκεφαλή του 4ου αιώνα π.Χ., η οποία αρχικά ήταν κολλημένη σε αγγείο, μαρτυρά τη χρήση του μοτίβου τόσο σε αρχιτεκτονικά σχέδια όσο και σε αγγεία.
Ωστόσο, το τεχνούργημα της Βαθονέας είναι ξεχωριστό επειδή συνδέει τη συμβολική μορφή με την πρακτικότητα σ’ ένα εργαστήριο και δεν εξυπηρετεί μόνο διακοσμητικό ή μόνο λειτουργικό σκοπό.
Το σύμβολο του λιονταριού
Η εκφραστική γλυπτική ενσαρκώνει την ένωση του συμβολισμού και της πρακτικότητας, μαρτυρώντας μια εικαστική γλώσσα γνωστή σ’ ολόκληρη την αρχαία Μεσόγειο.
Τόσο στην Ελληνική, όσο και στη Ρωμαϊκή τέχνη, το λιοντάρι συμβόλιζε τη δύναμη, τη θεϊκή προστασία και τη βασιλική εξουσία. Σε πλαίσια της Ύστερης Χριστιανικής και Βυζαντινής περιόδου, το ίδιο μοτίβο συμβόλιζε τη ζωντάνια, την αναγέννηση, την ενέργεια του ήλιου.
Η παρουσία του στο εργαστήριο της Βαθονέας, υποδηλώνει πως, το πάτημα της ελιάς ή η ζύμωση του κρασιού, μπορεί να ήταν τελετουργικά συνυφασμένα με την αφθονία και τη θεϊκή εύνοια.
Οι ανακαλύψεις της Βαθονέας
Εκτός απ’ τη λεοντοκεφαλή, η ανασκαφή έφερε στο φως ένα ολοκληρωμένο σύμπλεγμα παραγωγής ελαιόλαδου και κρασιού: Πιεστήρια, λεκάνες συλλογής, νιπτήρες ζύμωσης και αποθηκευτικές μονάδες.
Ανακαλύφθηκαν επίσης, θραύσματα από αμφορείς, κάποια με επιγραφή το όνομα του παραγωγού ή δεδομένα από τη σοδειά και κύπελλα – τα οποία χρησιμοποιούνταν για δοκιμή στο σημείο.
Η σύγκλιση των πρακτικών και συμβολικών στοιχείων, υποδηλώνει πως το εργαστήριο είχε τόσο οικονομική και κοινωνική, όσο και τελετουργική σημασία.
Ένα από τα πιο προκλητικά ευρήματα, είναι η ανακάλυψη οστών ζώων σε μια από τις δεξαμενές, στοιχείο που μαρτυρά τελετουργικές εναποθέσεις μαζί με τη βιομηχανική λειτουργία.
Η Aydıngün υποστηρίζει πως το σημείο ήταν συμβολή της παραγωγής, της αποθήκευσης και της τελετουργικής κατανάλωσης.
Η Βαθονέα: Ένα επίνειο με πολλά στρώματα ιστορίας
Η Βαθονέα είναι ένας σημαντικός ιστορικός χώρος που βρίσκεται στο Κιουτσούκ Τσεκμετζέ της Κωνσταντινούπολης, περίπου 20 χιλιόμετρα δυτικά από το κέντρο της πόλης. Το όνομά της δεν καταγράφεται σε ιστορικές πηγές. Αντίθετα, είναι μια περιγραφή βασισμένη σε υδρωνύμια και τοπωνύμια.
Οι ανασκαφές στη Βαθονέα διεξάγονται με τη συνεργασία του τουρκικού υπουργείου πολιτισμού και τουρισμού και του πανεπιστημίου Κοτζάελι υπό την εποπτεία της Aydıngün.
Οι έρευνες έχουν φέρει στο φως δύο λιμάνια – ένα μεγάλο και ένα μικρό, έναν αρχαίο φάρο – έναν από τους ελάχιστους στη σημερινή Τουρκία πέρα από την Πάταρα της Λυκίας, βασιλικά συμπλέγματα με μωσαϊκά δάπεδα, υπόγεια κανάλια νερού και οχυρά.
Οι στρωματογραφικές μελέτες μαρτυρούν την αδιάλειπτη κατοίκησή της από την Ελληνιστική μέχρι την Ύστερη Ρωμαϊκή – Βυζαντινή περίοδο.
Έχουν διατυπωθεί εικασίες σχετικά με την παρουσία των Βίκινγκ ή των Βάραγγων, ενώ έχει αναφερθεί η παρουσία κεχριμπαρένιων σταυρών και σκανδιναβικών τεχνουργημάτων.
Όσο ενδιαφέροντα και αν ακούγονται, τα αντικείμενα αυτά εξακολουθούν να είναι αντικείμενο ακαδημαϊκής συζήτησης και δεν έχουν αναχθεί πλήρως σε κάποιο πλαίσιο της στρωματογραφίας. Πρόκειται για μια σεισμογενή περιοχή. Δομικές ζημιές σε κτίρια που έχουν ανακαλυφθεί, μπορεί να μαρτυρούν ιστορικούς σεισμούς τον 6ο, 10ο, ή τον 11ο αιώνα.
Σημασία της ανακάλυψης και μελλοντικά σχέδια
Η λεοντοκεφαλή από μόνη της κάνει την ανακάλυψη κάτι παραπάνω απ’ την αποκάλυψη ενός βιομηχανικού χώρου.
Μαρτυρά τις συμβολικές, αισθητικές ή τελετουργικές λειτουργίες που ήταν συνυφασμένες με την αρχιτεκτονική της παραγωγής. Ο συνδυασμός των στοιχείων ενός εργοστασίου με τα περίτεχνα γλυπτικά τεχνουργήματα, προκαλεί σε αναθεώρηση της αντίληψης της χρησιμότητας και του νοήματος των κοινοτήτων του παρελθόντος.
Ακόμη, η ανακάλυψη μαρτυρά πως η θρακική ακτή του Μαρμαρά παρέμεινε δραστήρια στην παραγωγή κρασιού και ελαιολάδου μέχρι την Ύστερη Αρχαιότητα, όχι μόνο για λόγους επιβίωσης των κατοίκων, αλλά για εμπόριο που συνδεόταν με τα θαλάσσια δίκτυα.
Με την εξέλιξη των ανασκαφών, στις μεταγενέστερες αποστολές μπορεί ν’ αποκαλυφθούν περισσότερες λεοντοκεφαλές ή σχεδιαστικές τους παραλλαγές – προσφέροντας συγκριτικό υλικό για την ανίχνευση των τοπικών καλλιτεχνικών αλληλεπιδράσεων.
Ακόμη, οι αρχαιολόγοι περιμένουν να ανακαλύψουν επιγραφές σε θραύσματα αμφορέων τα οποία ίσως αποκαλύψουν τα ονόματα των παραγωγών, ονομασίες προέλευσης ή εμπορικές σχέσεις.
Τέλος, το σύμπλεγμα της Βαθονέας, κάλυψε ένα κενό στην κατανόηση των κέντρων περιφερειακής παραγωγής που εξυπηρετούσαν την Κωνσταντινούπολη, καλύπτοντας τόσο τις τοπικές ανάγκες, και εξάγοντας ενδεχομένως την παραγωγή μέσω του λιμανιού.