Το Παγκράτι βρίσκεται μια ανάσα από το ιστορικό κέντρο της Αθήνας και είναι μία από τις πιο κεντρικές συνοικίες στα ανατολικά του δήμου Αθηναίων. Γειτνιάζει με το Κολωνάκι, τα Ιλίσια, την Καισαριανή, τον Βύρωνα, τον Υμηττό και τον Νέο Κόσμο.
Ο πυρήνας της συνοικίας αναπτύχθηκε στα ανατολικά και νοτιοανατολικά του ποταμού Ιλισού, όπου σήμερα βρίσκεται η Λεωφόρος Βασιλέως Κωνσταντίνου, που στο τέλος του 19ου αιώνα ήταν το σύνορο της πόλης, στην περιοχή από το Καλλιμάρμαρο ως τον λόφο του Προφήτη Ηλία.
Όπως σημείωνε ο συγγραφέας Κώστας Μπίρης στο βιβλίο του “Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών”, πριν αναπτυχθεί η συνοικία, η περιοχή ονομαζόταν (το) Παγκράτι ή (η) Παγκράτη.
Ανάμεσα στην τότε Αθήνα και το Παγκράτι μεσολαβούσαν «το Ζάππειο, ο Βασιλικός – Εθνικός Κήπος και τα στρατόπεδα κατά μήκος του Ιλισσού». Όπως ανέφερε η εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη του Μεσοπολέμου, το Παγκράτι ήταν «συνοικία των Αθηνών, εκτός της περιοχής του σχεδίου πόλεως, επί των πέρα του Βατραχονησίου προς τον Υμηττόν λόφον». Το Παγκράτι ταυτίζεται με το δήμο Άγρα της αρχαιότητας.
Η ονομασία του βασίζεται στο όνομα χθόνιου θεού
Τον 19ο αιώνα, η περιοχή γύρω από τον ποταμό Ιλισό και το Παναθηναϊκό Στάδιο ονομαζόταν Βατραχονήσι. Ονομάστηκε έτσι από τη νησίδα που είχε δημιουργηθεί μέσα στην κοίτη του Ιλισού, στο ύψος του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου, με την ονομασία να προέρχεται από τους βατράχους που ζούσαν μέσα και γύρω από το ποτάμι. Το 1908 το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Αθηναίων αποφάσισε τη δημιουργία 59 συνοικιών στα όρια του Δήμου και τη μετονομασία πολλών περιοχών κι ως εκ τούτου η περιοχή του Βατραχονησίου μετονομάστηκε και μοιράστηκε στις συνοικίες Σταδίου και Ιλισού ενώ η Γούβα και το Παγκράτι συγκρότησαν τη συνοικία Υμηττού.
Το Παγκράτι αναφέρεται πρώτη φορά ως συνοικία των Αθηνών το 1920 σε διάφορα κείμενα, χωρίς ωστόσο να αναγράφεται η ονομασία του σε κάποιο επίσημο κρατικό κείμενο. Πρώτη αναφορά της περιοχής με την ισχύουσα ονομασία γίνεται στους γερμανικούς χάρτες Κάουπερτ, αποτυπώσεως 1878 οι οποίοι δημοσιεύτηκαν το 1891, πολύ προ της αναπτύξεως της συνοικίας.
Η συνοικία ονομάστηκε ενδεχομένως από τον θεό Ηρακλή Παγκράτη, λόγω του ιερού που βρέθηκε και ανασκάφηκε από τον Γιάννη Μηλιάδη, «βορειοανατολικώς του Σταδίου», στη συμβολή της Λεωφόρου Βασιλέως Κωνσταντίνου με την οδό Βασιλέως Γεωργίου Β’, κατά τη διάρκεια εργασιών κατασκευής αγωγού στην κοίτη του Ιλισού το 1953-54.
Ο Παγκράτης ήταν ένας ξεχωριστός χθόνιος θεός, του οποίου η λατρεία ενδεχομένως, σύμφωνα με μια ερμηνεία, συνυπήρχε με τη λατρεία του Ηρακλή, επειδή στους άθλους του υπάρχουν στοιχεία που τον συνδέουν με το βασίλειο του Κάτω Κόσμου.
Όπως σημείωνε ο Κώστας Μπίρης: «Προφανώς, λοιπόν, εκ του ιερού εκείνου εδημιουργήθη κατά την αρχαιότητα η τοπωνυμία, επεκταθείσα διά του χρόνου εις την ευρυτέραν έκτασιν προς την αυτήν πλευράν [σημ. την ανατολική] του Ιλισσού».
Σύμφωνα με άλλη, παλαιότερη των αρχαιολογικών ευρημάτων εκδοχή, η ονομασία αποδιδόταν σε κάποιον μοναχό Παγκράτιο, ο οποίος είχε ζήσει σε ναΐσκο της περιοχής κατά την Τουρκοκρατία.
Προσωπικότητες των Τεχνών και των Γραμμάτων που έζησαν στο Παγκράτι
Το Παγκράτι είναι μια κατεξοχήν αστική γειτονιά της Αθήνας στην οποία έζησαν περιστασιακά ή περισσότερο, μεγάλωσαν και δημιούργησαν πολλές προσωπικότητες της νεότερης Ελλάδας. Η προσωπικότητα που συνδέθηκε όσο καμία άλλη με το Παγκράτι είναι αυτή του μουσικοσυνθέτη Μάνου Χατζηδάκι ο οποίος έζησε στο Παγκράτι το μεγαλύτερο και πιο δημιουργικό μέρος της ζωής του. Μάλιστα η οδός Κωνσταντίνου Μάνου όπου βρίσκεται το πρώτο σπίτι που διέμεινε στο Παγκράτι, μετονομάστηκε σε οδό Μάνου Χατζιδάκι ενώ τιμητικά και η πλατεία Προσκόπων ανεπίσημα ονομάστηκε πλατεία Μάνου Χατζιδάκι.
Ο πρώην Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας υπήρξε μόνιμος κάτοικος Παγκρατίου, ενώ ήταν μαθητής του ιστορικού 7ου Γυμνασίου Αθηνών. Ο στρατηγός και πρώην πρωθυπουργός Νικόλαος Πλαστήρας έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε ένα μικρό σπίτι δίπλα στο Παναθηναϊκό Στάδιο, ενώ προς τιμήν του, κατόπιν πάνδημης απαίτησης των κατοίκων του Παγκρατίου ονομάστηκε η πλατεία στη συμβολή των οδών Ευτυχίδου, Ευφράνορος, Πολυδάμαντος, Πρόκλου Αρχιμήδους, Εμπεδοκλέους και Ιπποδάμου Πλατεία Στρατηγού Νικολάου Πλαστήρα, γνωστή ως πλατεία Πλαστήρα.
Στην οδό Άγρας δίπλα στο Στάδιο στο Παγκράτι έζησε και ο νομπελίστας ποιητής Γεώργιος Σεφέρης. Άλλοι γνωστοί λογοτέχνες και συγγραφείς που έζησαν για κάποιο διάστημα στο Παγκράτι ήταν ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ο Κώστας Βάρναλης, ο Στρατής Δούκας, ο Βασίλης Ρώτας, ο Δημήτρης Ψαθάς και ο Δημήτρης Μαρωνίτης. Ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος κατοικεί στο Παγκράτι από τότε που επέστρεψε από το Παρίσι, στα μέσα της δεκαετίας του 1960.
Πέρα από τον χώρο των Gραμμάτων πολλοί Παγκρατιώτες διακρίθηκαν στον χώρο των Τεχνών. Η Άννα Συνοδινού, ο Μίνως Βολανάκης, η Ζωή Λάσκαρη, ο Κώστας Χατζηχρήστος, ο Μανόλης Ρασούλης και ο Νίκος Κούνδουρος μεταξύ αυτών. Στο Παγκράτι έζησε αρκετά χρόνια της ζωής του και ο ζωγράφος Αλέκος Φασιανός. Ο ζωγράφος Γιάννης Μόραλης έζησε στο Παγκράτι από το 1927 έως το 1937, κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην ΑΣΚΤ πριν από τη μετάβασή του στη Ρώμη και το Παρίσι. Ο εικαστικός Κωνσταντίνος Ξενάκης ξεδίπλωνε τη δημιουργικότητά του μεταξύ των ατελιέ του στο Παρίσι και στο Παγκράτι.
Ο μαέστρος, συνθέτης και καθηγητής του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ Θεόδωρος Αντωνίου ήταν γνωστός Παγκρατιώτης και φίλος του Μάνου Χατζιδάκι. Ο Αλέξανδρος Ξύδης, διπλωμάτης και φίλος του Γιώργου Σεφέρη έζησε στο Παγκράτι στην εμβληματική για την αρχιτεκτονική του μοντέρνου κινήματος μονοκατοικία που σχεδίασε ο γνωστός αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης. Παγκρατιώτης είναι και ο δημοσιογράφος Γιάννης Διακογιάννης, ο οποίος υπήρξε και αθλητής στίβου και μπάσκετ του ΑΟ Παγκρατίου.
Παγκρατιώτης είναι και ο επιτυχημένος Έλληνας σκηνοθέτης Γιώργος Λάνθιμος που υπήρξε και μπασκετμπολίστας του Παγκρατίου, όπως και ο πατέρας του, Αντώνης Λάνθιμος. Στο Παγκράτι έζησε, μεγάλωσε και πέθανε και ο βραβευμένος με Πούλιτζερ φωτορεπόρτερ του πρακτορείου Reuters Γιάννης Μπεχράκης καθώς και ο σπουδαίος μουσικοσυνθέτης Θάνος Μικρούτσικος.
Τα κύρια αξιοθέατα
Η περιοχή του Παγκρατίου δεν αναπτύχθηκε «οργανικά» ή αυθόρμητα ως επέκταση της πόλης, αλλά σχεδιάστηκε εξαρχής ως χώρος ανάπτυξης οικιστικής δραστηριότητας, καθόσον στις 8 Ιανουαρίου 1886 συντάχθηκε το πρώτο ρυμοτομικό του σχέδιο, με τίτλο «Διάγραμμα ρυμοτομίας της συνοικία Βαθρακονησίου».
Με την επέκταση του σχεδίου πόλης κατά το Μεσοπόλεμο, τα όρια της συνοικίας περιορίστηκαν προς στα ανατολικά χάριν των όμορων Δήμων, ενώ επεκτάθηκαν προς βορρά πέραν του Ιλισσού (Λεωφόρος Βασιλέως Κωνσταντίνου) φτάνοντας μέχρι τη Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας. Το Παγκράτι έχει πληθυσμό 35.173 κατοίκων με βάση την απογραφή του 2011. Κύριο αξιοθέατο της περιοχής του Παγκρατίου είναι το Παναθηναϊκό Στάδιο.
Στην ευρύτερη περιοχή της συνοικίας βρίσκονται η Εθνική Πινακοθήκη, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και το Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών, ενώ σε μικρή απόσταση βρίσκονται το Ωδείο Αθηνών, το Βυζαντινό Μουσείο, η Λέσχη Αξιωματικών και το Πολεμικό Μουσείο.
Η ρυμοτομία του Παγκρατίου περιλαμβάνει πλήθος πλατειών όπως οι πλατείες Σταδίου, Αγίου Σπυρίδωνος, Πλαστήρα, Βαρνάβα, Προφήτη Ηλία, Παγκρατίου, Μεσολογγίου, Παλαιού τέρματος (Σιντριβάνι), Προσκόπων, Κάραβελ (Αντήνορος), Βρυσάκι, Σκουζέ και Παύλου Μελά και χώρων πρασίνου όπως το Άλσος Παγκρατίου, τα πάρκα Ναϊάδων και Νηρηίδων, το Πάρκο Ριζάρη και οι λόφοι Άγρας και Αρδηττού. Το Παγκράτι βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον Εθνικό Κήπο, τον κήπο του Ζαππείου και το Άλσος Συγγρού (Άλσος Κουπονίων), ενώ πολλοί δρόμοι του είναι πεζοδρομημένοι. Στο Παγκράτι έχει την έδρα του ο Α.Ο. Παγκρατίου, η ομάδα μπάσκετ του οποίου έχει ως έδρα της το Κλειστό Γυμναστήριο Μετς.
Ο ποταμός Ελάσσων
Πρόκειται για παραπόταμο του Ιλισού, οι πηγές του οποίου βρίσκονται σε ένα κοίλωμα μεταξύ των ναών της Αγίας Βαρβάρας και του Αγίου Παντελεήμονος στον Βύρωνα. Στο ύψος του Προφήτη Ηλία συνέβαλλε με δύο μικρότερες χαραδρώσεις και είχε ως πορεία τις οδούς Φρύνης, Σπύρου Μερκούρη παρά το Άλσος Παγκρατίου, Αρχελάου, Αμύντα και συνέβαλε με τον ποταμό Ιλισό δυτικά του τεμένους του Ηρακλή Παγκράτη στη λεωφόρο Βασ. Κωνσταντίνου στο ύψος του Αγάλματος Τρούμαν. Η ονομασία Ελάσσων ή Αλλάσσωνας, ίσως προέρχεται από το παραθετικό επίθετο ελάσσων ύστερα από παραφθορά.
Η ιστορία της συνοικίας
Η συνοικία του Παγκρατίου άρχισε να αναπτύσσεται στα πλαίσια του σχεδίου πόλεως όπως αυτό επεκτάθηκε στις 8 Ιανουαρίου του 1886 σε μια περιοχή 931 στρεμμάτων από τον ποταμό Ιλισό μέχρι τις οδούς Φιλολάου και Δικαιάρχου στα ανατολικά και νότια και την παλαιά Σκοποβολή και τα στρατόπεδα της εφορίας υλικού πολέμου στα βόρεια. Χαρακτηριστική της ανάπτυξης της περιοχής στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν η ίδρυση Συνδέσμου Ενορίας Προφήτου Ηλιού το 1903 και της Αδελφότητος της Ενορίας Αγίου Σπυρίδωνος στις 14 Μαρτίου 1910 ενώ η ενορία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Βατραχονήσι/Παγκράτι είχε προστεθεί στους χώρους ψηφοφορίας (όντας εποµένως κατά τεκµήριο ευρύχωρος) στις δηµοτικές εκλογές του 1899.
Η ανάπτυξη της συνοικίας του Παγκρατίου ήταν τέτοια που το 1915 το Παγκράτι ήταν ήδη προσβάσιμο με ιππήλατο τραμ (τροχιόδρομο) που συνέδεε το νέο προάστιο με αφετηρία το Ζάππειο και τέρμα τη συμβολή των οδών Ευτυχίδου και Υμηττού (παλαιό τέρμα Παγκρατίου).
Η συνοικία γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη κατά τον Μεσοπόλεμο με τη γενικότερη πρόοδο της αστικοποίησης και την απότομη επέκταση της πρωτεύουσας ως απόρροια της έλευσης των προσφύγων το 1922. Το Παγκράτι αναπτύχθηκε με κέντρο την οδό Ευτυχίδου όπου σύχναζαν οι κάτοικοί του και άλλοι Αθηναίοι αλλά και την οδό Υμηττού, όπου σύχναζαν κυρίως κάτοικοι των πέριξ προσφυγικών συνοικιών του Βύρωνα και της Καισαριανής.
Το Παγκράτι έτσι έγινε κέντρο των νοτιοανατολικών περιοχών της Αθήνας, το οποίο κάλυπτε τις ανάγκες των κατοίκων των γύρω περιοχών για αγορές, διασκέδαση αλλά και υπηρεσίες. Αυτός είναι ένας λόγος που πολλοί ακόμα και σήμερα λαθεμένα θεωρούν το Παγκράτι ξεχωριστό δήμο από την πόλη της Αθήνας.
Η μεταπολεμική ανάπτυξη την περίοδο 1950-1970 σύγχρονα με άλλες μεγάλες και πυκνοδομημένες συνοικίες της Αθήνας άλλαξε τον χαρακτήρα της γειτονιάς σε κατεξοχήν αστικό, συγκεντρώνοντας ανώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα.
Με πληροφορίες και φωτό από τη Βικιπαίδεια
