Μία πρόσφατη μελέτη, η οποία δημοσιεύτηκε στο Journal of Archaeological Science: Reports, αποκαλύπτει συναρπαστικές λεπτομέρειες για την καθημερινή ζωή των κατοίκων του Δισπηλιού, ενός νεολιθικού οικισμού που βρίσκεται στις όχθες της λίμνης Ορεστιάδος στη βορειοδυτική Ελλάδα.
Η έρευνα, με επικεφαλής την Ευαγγελία Βούλγαρη, τη Μαρίνα Σωφρονίδου και τον Κώστα Κωτσάκη, αναλύει πώς αυτή η κοινότητα επισκεύαζε και επαναχρησιμοποιούσε τα κεραμικά της αγγεία, καθώς και τους λόγους πίσω από τις πράξεις της.από τους Ευαγγελία Βουλγάρη, Μαρίνα Σοφρονίδου και Κώστα Κοτσακή, αναλύει τον τρόπο με τον οποίο η προϊστορική κοινότητα επισκεύαζε και επαναχρησιμοποίησε τα κεραμικά της σκεύη, καθώς και τους λόγους πίσω από αυτές τις διαδικασίες.
Ο προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού
Το Δισπηλιό ήταν ένας ακμάζων οικισμός που έζησε από τα μέση της 6ης χιλιετίας μέχρι τις αρχές της 5ης χιλιετίας π.Χ. Ο παραλίμνιος οικισμός του Δισπηλιού είναι ο μοναδικός συστηματικά ερευνημένος οικισμός αυτού του ιδιαίτερου είδους στην Ελλάδα και συγκαταλέγεται στους ελάχιστους αρχαιότερους της Ευρώπης.
Κατοικείται από το 5800 π.Χ. (Μέση Νεολιθική) μέχρι το 4800 π.Χ. (Νεότερη Νεολιθική Ι), καθώς και σε επόμενες περιόδους αλλά με σποραδικά κατάλοιπα, μέχρι τουλάχιστον την Εποχή του Σιδήρου. Οι ανασκαφές στο Δισπηλιό στην Καστοριά, άρχισαν το 1993 από τον καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γ.Χ. Χουρμουζιάδη και συνεχίστηκαν μέχρι το 2013, έτος που έφυγε από τη ζωή.
Το κύριο γνώρισμα του οικισμού είναι οι εκατοντάδες ξύλινοι πάσσαλοι νεολιθικών σπιτιών, που διατηρήθηκαν σε εξαιρετική κατάσταση βυθισμένοι στην ιλύ της λίμνης. Με πολύ προηγμένες μεθόδους κατέστη δυνατή η χρονολόγηση των πασσάλων με εξαιρετική ακρίβεια, γεγονός μοναδικό για τη νοτιοανατολική Ευρώπη.
Χάρη στην τοποθεσία του οικισμού σε βάλτους, έχουν διατηρηθεί σε εξαιρετικά καλή κατάσταση πολλά από τα υπολείμματα του οικισμού, ανάμεσα στα οποία πάνω από 1.200 ξύλινοι πάσσαλοι.
Ακόμη, οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει χιλιάδες κεραμικά θραύσματα, κάποια από τα οποία έχουν ανασκευαστεί για τη βαθύτερη κατανόηση της ζωής των κατοίκων του Δισπηλιού.
Η πολιτιστική βιογραφία του Δισπηλιού
Η νέα μελέτη εστιάζει στην “πολιτιστική βιογραφία” των αγγείων, όπως χαρακτηρίζουν τη διαδικασία οι ερευνητές. Δηλαδή στον τρόπο που κατασκεύαζαν, χρησιμοποιούσαν, επισκεύαζαν και επαναχρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι τα αγγεία τους. Το κενό στις βιογραφικές σπουδές των προϊστορικών αντικειμένων, δημιουργεί απορίες σχετικά με την πραγματική διάσταση της καθημερινότητας των ανθρώπων. Αυτό το κενό ευελπιστεί να καλύψει η νέα μελέτη.
Οι ερευνητές μελέτησαν πάνω από 1.700 ανασκευασμένα αγγεία, από τα οποία, τα 231 (το 13%) έχουν σημάδια επισκευής ή επαναχρησιμοποίησης. Ακόμη, αναγνώρισαν πάνω από εκατό θραύσματα που είχαν μετασχηματιστεί σε άλλα εργαλεία ή αντικείμενα, ευρήματα που μαρτυρούν ότι οι κάτοικοι του Δισπηλιού δεν θεωρούσαν τα σπασμένα αγγεία τους ως σκουπίδια, αλλά αντίθετα, τα έβλεπαν ως πολύτιμα υλικά που άξιζαν μια δεύτερη ζωή.
Τεχνικές επισκευής: Από μίγμα συγκόλλησης μέχρι δέσιμο
Στα αρχαιότερα στρώματα του χώρου (Φάση Ι, γύρω στο 5600 π.Χ.), οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τρεις κύριες μεθόδους επισκευής. Η πρώτη, βασιζόταν σε ένα “ασφαλιστικό” μίγμα που κολλούσε τα σπασμένα κομμάτια, ένα υλικό που ίσως εισαγόταν από την Αλβανία και χρησιμοποιούταν ακόμη και ως διακοσμητική χρωστική ουσία. Η χρήση των διαφορετικών ουσιών ως συγκολλητικών, μαρτυρά διαφορά στις πολιτιστικές προτιμήσεις, διάφορα δίκτυα ανταλλαγών και τη δημιουργία διαφορετικών κοινωνικών χώρων, αναφέρεται στην μελέτη.
Σε άλλες περιπτώσεις, άνοιγαν μικρές τρύπες και από τις δύο πλευρές του σπασίματος και κολλούσαν τα κομμάτια με κορδόνια ή δερμάτινους ιμάντες. Σ’ ένα αγγείο ενδεικτικά, διατηρούνται κατά τον χρόνο της ανασκαφής ακόμη τα ίχνη ενός οργανικού κορδονιού.
Κάποιες φορές, εφάρμοζαν έναν συνδυασμό και των δύο τεχνικών, εφαρμόζοντας δηλαδή μέσα από το εσωτερικό των τρυπών αλλά πάνω στα ραγίσματα το μίγμα της συγκόλλησης για να κρατήσει περισσότερο η επισκευή.
Στα πιο πρόσφατα στρώματα (Φάση ΙΙ, γύρω στο 5300 π.Χ.), εξαφανίζεται πλέον η χρήση του συγκολλητικού μίγματος και, τη θέση του παίρνει η φθορά μέσω της απόξεσης, μια τεχνική όπου, οι άνθρωποι έτριβαν τις σπασμένες άκρες, μειώνοντας το ύψος του αγγείου και δίνοντάς του ένα νέο, λειτουργικό σχήμα.
Παράλληλα, είχε γίνει δημοφιλής η χρήση της περίδεσης των τρυπών, η οποία εμφανίζεται σε ένα ποσοστό 58% των επισκευασμένων αγγείων.
Ποια αγγεία άξιζε να επισκευάσουν οι κάτοικοι του Δισπηλιού;
Δεν είχαν όλα τ΄ αγγεία την ίδια τύχη. Στη Φάση Ι, φαίνεται πως οι επισκευές γινόντουσαν τυχαία, ανεξάρτητα από το είδος της διακόσμησης του κομματιού. Στη Φάση ΙΙ ωστόσο, οι κάτοικοι του Νεολιθικού οικισμού, έδειχναν σαφή προτίμηση στην επισκευή συγκεκριμένων τύπων αγγείων ειδικά εκείνων που χρησίμευαν για την τροφή όπως τα κύπελλα και τα μαύρα, γυαλισμένα αγγεία.
Πολλά από τα κομμάτια αυτά, ήταν διακοσμημένα με ζωγραφιστά ή χαραγμένα μοτίβα, γεγονός που μαρτυρά πως είχαν ξεχωριστή αξία που υπερέβαινε την πρακτική τους λειτουργία.
Η παράταση των φάσεων της ζωής συγκεκριμένων ειδών και ρυθμών, με έμφαση στην επαναχρησιμοποίηση των σκευών στη διάρκεια της ύπαρξής τους, υποδηλώνει την πρόσθετη αξία των αγγείων, πέρα από τη συμβατική χρήση τους, επισημαίνεται στην μελέτη.
Κάποια από τα αγγεία μάλιστα, φέρουν σημάδια πολλαπλών επισκευών, αποκαλύπτοντας πόσο μεγάλη αξία είχαν για τους κατόχους τους.
Εκτός από την επισκευή των αγγείων, οι κάτοικοι του Δισπηλιού μετασχημάτιζαν κάποια θραύσματα σε εργαλεία ή άλλα αντικείμενα. Ανάμεσα στα πιο ενδιαφέροντα ευρήματα ή επαναχρησιμοποιημένα θραύσματα, ξεχωρίζουν δίσκοι και ελλειψοειδή αντικείμενα, θραύσματα κομμένα και γυαλισμένα, ενδεχομένως για να χρησιμοποιηθούν ως πιόνια ή εργαλεία.
Αν και δεν έχουν σημάδια φθοράς, το σχήμα τους μαρτυρά σκόπιμη χρήση.
Η επισκευή των κεραμικών στον Νεολιθικό οικισμό του Δισπηλιού
Υπάρχουν ακόμη – ενδεχομένως – κουτάλια ή κουτάλες από τη βάση των αγγείων, κομμένες με τρόπο που να δημιουργούν κοίλες επιφάνειες. Τα αντικείμενα σε σχήμα δίσκου με τρύπες στο κέντρο τους, μπορεί να χρησίμευσαν ως δίχτυα ζυγίσματος ή δίσκοι στρόφαλου, για κλώσιμο.
Γιατί επισκεύαζαν τα αγγεία τους;
Η μελέτη αποκλείει το ενδεχόμενο οι επισκευές και η επαναχρησιμοποίηση των αγγείων να ήταν μόνο αποτέλεσμα έλλειψης των υλικών. Αντίθετα, υποδηλώνει πως, η πρακτική αυτή αντανακλούσε μια ξεχωριστή σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τα αντικείμενά του. Η απόφασή τους να επιδιορθώνουν ή να επαναχρησιμοποιούν κάποιο αγγείο, δεν ήταν απλώς μια οικονομικής φύσης προσαρμογή, ούτε αναγκαιότητα, αλλά μια πρακτική συνδεδεμένη με πολιτιστικές και κοινωνικές επιλογές, εξηγούν οι ερευνητές.
Η Νεολιθική κοινότητα επαναξιολογούσε διαρκώς τη σχέση της με τα κεραμικά αγγεία, αποφασίζοντας, ποια από αυτά άξιζε να επισκευαστούν και εφάρμοζαν διάφορες πρακτικές και τεχνικές προκειμένου να παρατείνουν τη χρηστικότητά τους.
Η μελέτη, αμφισβητεί την αντίληψη σύμφωνα με την οποία, οι προϊστορικές κοινωνίες θεωρούσαν τ’ αντικείμενά τους ως αναλώσιμα εργαλεία, τονίζοντας πως, για τους προϊστορικούς κατοίκους του Δισπηλιού, τα αγγεία ήταν κάτι παραπάνω – κομμάτι της ιστορίας, της ταυτότητας και της σύνδεσής τους με τον υλικό κόσμο.
Όπως επισημαίνουν οι μελετητές, εκτός από τον αρχικό τους ερευνητικό σκοπό, υπάρχει η πιθανότητα να προκύψουν και νέα νοήματα, στα οποία οι προσωποποιημένοι και οι ατομικοί συσχετισμοί με τα κεραμικά αγγεία, αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία.
Ακόμη και πριν από 7.500 χρόνια, τα αντικείμενα μπορεί να είχαν ζωή, γεμάτη νόημα και μεταμορφώσεις.